Parysów

Wieś siedziba gminy położona na Równinie Garwolińskiej. Pierwsze znane wzmianki źródłowe o wsi (Syeczcza) pochodzą z lat 1444, 1448 i 1473. W 1495 i 1505 występuje Parysch z Mychrowa i Sieczczy, Pochodzenie pierwotnej nazwy jest niepewne. Dopiero w 1576 po raz pierwszy pojawia się nazwa Paryssów związana z imieniem jej właściciela. Należała ona do Parysów Radzanowskich herbu Prawda (Prawdzic). W 1538 r. Florian Parys kasztelan zakroczymski i starosta czerski otrzymał od króla Zygmunta I Starego przywilej założenia miasta na prawie magdeburskim na gruntach własnej wsi. Wówczas nadano miastu nazwę Parysowo. Od XVIII miasto należy do Bielińskich. W 1725 Franciszek Bieliński jako wojewoda chełmiński w swej tytulaturze podaje wśród innych miejscowości także Parysów. W 1750 ufundował on w Parysowie drewniany kościół. Jędrzej Święcicki w swym dziele „Topografia czyli opis Mazowsza” (1637) wspomina o istniejącym tu zamku. Po bezpotomnej śmierci F. Bielińskiego (1766) miasto i dobra miejscowe były kolejno własnością Kossowskich, Wilkońskich i Maszkowskich. W 1869 r. Mimo utraty przez Polskę niepodległości Parysów rozwijał się i zwiększał liczbę ludności. W spisie przeprowadzonym w 1827 stwierdzono tu 88 domów i 740 mieszkańców, a w 1861 domów było niewiele więcej (93), ale mieszkańców było już 1333 – wzrost o 80%. Gęstość zaludnienia nie świadczyła jednak o zamożności miasta. Po powstaniu styczniowym Parysów utracił prawa miejskie (1869), podobnie jak większość małych miasteczek w zaborze rosyjskim. Osada uległa znacznym zniszczeniom podczas walk w okresie I wojny światowej, a w 1944 Niemcy palą wieś, wycofując się. Dziś w planie miejscowości widoczne jest wyraźnie dawne założenie miejskie. Jej centrum zajmuje duży prostokątny rynek z regularnym układem ulic odchodzących z jego rogów. Pierzeje rynku zabudowane luźno budynkami przeważnie murowanymi. Pozostała zabudowa w większości drewniana typu wiejskiego. Parafia uposażona w r. 1439/1440, pierwszy kościół drewniany konsekrowany w 1445 przez Andrzeja Bnińskiego bpa poznańskiego. Parafia erygowana w 1461. O losach tego kościoła brak wiadomości. Florian Parys wkrótce po założeniu miasta funduje nowy kościół w 1541 r. pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja Apostoła. Kościół ten strawił pożar w 1605 r. W 1609 z fundacji właścicieli miasta zbudowano nowy kościół z dwiema bocznymi kaplicami. W 1628 dobudowano trzecią kaplicę. Podczas „potopu” szwedzkiego kościół zostaje sprofanowany przez wojsko szwedzkie. W I poł. XVIII w. kościół ulega pożarowi. W 1750 zostaje zbudowany nowy kościół drewniany, który przetrwa do 1914 r., kiedy zostaje rozebrany ze względu na zły stan i rozpoczyna się budowa nowego kościoła murowanego wg. proj. Zygmunta Zdańskiego z uzupełnieniem dokonanym przez Stefana Szyllera. Uroczystej konsekracji kościoła dokonuje bp Czesław Sokołowski sufragan siedlecki. W 1944 kościół uległ uszkodzeniu, ale przetrwał pożar wsi. Kościół murowany z cegły. Ołtarz główny barokowy z II ćwierci XVII w. przeniesiony z poprzedniego kościoła drewnianego, odnawiany w 1859, podwyższony o cokół i restaurowany w 1947. Ma charakter architektoniczny. W polu głównym obraz na desce MB z Dzieciątkiem zwanej Parysowską z I poł. XVII w., przemalowany. Po bokach obrazy św. Franciszka i św. Teresy w polach owalnych oraz rzeźby św. Stanisława i Wojciecha, św. Jana Ewangelisty i św. Józefa z Dzieciątkiem. Tabernakulum Dwa ołtarze boczne klasycystyczne z k. XVIII w. z obrazami z XVIII w. przemalowanymi. Inne wyposażenie (obrazy, krucyfiksy, lichtarze, ornaty i in.) barokowe i rokokowe z XVIII w. Na cmentarzu grzebalnym kaplica pw. św. Rocha z 1868 r. W centrum jego starszej części nagrobki: z herbem Jastrzębiec gen. bryg. topografa Michała Pełczyńskiego (1775-1833) oraz (po lewej przed kaplicą) kapitana Wojsk Polskich i dziedzica dóbr Kozłów Leopolda Eysmontta (1784-1852). Przy ul. Borowskiej 1 Gminna Biblioteka Publiczna mieszcząca się w dawnej synagodze zbudowanej pod koniec XIX w., zdewastowanej przez Niemców w 1944, po wojnie odbudowanej. Przy wyjeździe na Puznówkę wiatrak koźlak, jeden z trzech zachowanych w powiecie garwolińskim. Źródło: Ajdacki Paweł, Kałuszko Jacek, Sobociński Wojciech, Garwolin i okolice. Przewodnik turystyczny, Warszawa 2004. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: województwo warszawskie, zeszyt 2: powiat garwoliński, opr. Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska i Dariusz Kaczmarzyk, Warszawa 1967. Kordaczuk Sławomir, Powiat garwoliński. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2016.