Kościół p.w. św. Małgorzaty

Wieś siedziba gminy w płd.-wsch. części powiatu pułtuskiego w odległości ok. 15 km od Pułtuska położona na skraju skarpy dominującej nad pradoliną Narwi, licząca ok. 965 mieszkańców.

Wieś ma niewątpliwie wczesnośredniowieczny rodowód, choć wzmiankowana po raz pierwszy dopiero w 1389 r.. Różniła się od otaczających ją wsi przede wszystkim tym, że nie należała biskupów płockich, ale była własnością szlachecką. Od 1429, kiedy książę mazowiecki Janusz I podarował wieś podkomorzemu warszawskiemu Michałowi z Ziemięcic aż do lat międzywojennych zmieniło się kilkanaście rodów właścicieli, niektórzy spośród nich należeli do bardzo znanych.

Parafia w Zatorach została erygowana stosunkowo późno – dopiero w 1443 r., wraz z kościołem (zapewne drewnianym) ufundowanym przez podkomorzego warszawskiego Michała. Nie są znane losy tego pierwszego kościoła. Ale zapewne niespełna wiek później nie istniał, skoro w 1532 ówczesny właściciel wsi Paweł Krzyski zbudował nowy kościół drewniany. Stanął on w tym samym miejscu, gdzie dziś znajduje się kościół parafialny. Kościół ten nie był zapewne ani remontowany ani konserwowany właściwie, a swoje zrobił czas. Już w 1781, jak wynika z opisu wizytatorów biskupich, kościół był w bardzo złym stanie, miał przegniłe fundamenty, nadgniłe gonty na dachu i wypaczone ściany. Mimo kiepskiego stanu kościół przetrwał jednak jeszcze następne ok. 40 lat. Wtedy jego stan był już tak katastrofalny, że w 1819 zdecydowano się na rozbiórkę, a z uzyskanego materiału zbudowano kaplicę drewnianą na nowym cmentarzu grzebalnym, założonym w lesie niedaleko od pałacu i kościoła. Równocześnie rozpoczęto budowę nowego kościoła, którego fundatorami byli ówczesny właściciel dóbr zatorskich Michał Glinka i proboszcz parafii ks. Józef Dzwonkowski. Nowy kościół miał 26,43 m długości i 15 m szerokości. Miał trzy nawy i trzy ołtarze. W ołtarzu głównym znajdował się obraz NMP z Dzieciątkiem Jezus na rękach. Drugi ołtarz był poświęcony patronce kościoła św. Małgorzacie, a trzeci św. Józefowi, patronowi rodziny. Zbudowany został bez wieży, z niewielką sygnaturką na froncie, zwieńczoną kulą z wężem i kielichem. Budowla pokryta była częściowo malowaną żeliwną blachą, a częściowo dachówką. Kościół miał bardzo prostą konstrukcję jednobryłową na planie prostokąta, nie reprezentował żadnego z dotychczasowych stylów w budownictwie sakralnym, przez co bardzo nie podobał się miejscowym parafianom, którzy porównywali go nawet do stajni. Być może z tych powodów wykończony w 1821 kościół stał pusty i stopniowo niszczał aż do 1873. Dopiero pod koniec XIX w. wraz ze stopniową poprawą położenia materialnego chłopów sytuacja parafii i wyposażenie kościoła zaczęło się poprawiać. W 1907 ówczesny właściciel Zator Józef Iżycki wraz z ówczesnym proboszczem ks. Franciszkiem Kuligowskim postanowili przebudować kościół w stylu eklektycznym z elementami renesansowymi, barokowymi i romańskimi. Został opracowany i z drobnymi zmianami zaakceptowany przez kurię biskupią projekt przebudowy, którego autorem był arch. Apoloniusz Nieniewski. Jednak wkrótce zmarł Józef Iżycki, a dobra zatorskie trafiły w ręce Radziwiłłów, którzy nie zgodzili się na przebudowę wg. dotychczasowego projektu. Nowy zupełnie odmienny projekt w stylu romantyzmu narodowego opracował arch. Juliusz Lisiecki i w 1913 rozpoczęto przebudowę. Stary kościół zburzono, pozostawiając tylko fundamenty i dwie ściany boczne. Nowy kościół, którego głównym fundatorem był książę Maciej Radziwiłł, miał 47,4 m długości, 23 m szerokości oraz wieżę o wys. 33 m. Miał jedną nawę i prezbiterium, ładne wykończenie i piękne witraże. Pozytywną opinię o estetyce wnętrza wyraził nawet J. P. Dziekoński. Konsekracja kościoła odbyła się 13 lipca 1914. Niestety, wysoka wieża kościoła przyczyniła się do jego zagłady po zaledwie 13 miesiącach. Ostrzał artylerii niemieckiej trwający od 25 lipca do 5 sierpnia zniszczył kościół niemal doszczętnie. Zawaliła się połowa wieży, dach i sklepienie, połamały się ołtarze. Ocalała tylko ściana z obrazem MB.

Jesienią 1915 postawiono w rogu parku dworskiego mały drewniany kościółek, zbudowany w stylu pogańskiej gontyny, który wszystkich zachwycał swoją oryginalnością. W środku były trzy nawy, chór, zakrystia, loża kolatorska, prezbiterium i ambona. Cały kościółek zbudowany był z materiału zebranego po wojsku, nawet lichtarze i żyrandol zrobiono ze szrapneli. Pod koniec 1923 rozpoczęto przygotowania do budowy nowego kościoła, a już w czerwcu 1926 przeniesiono do niego odprawianie nabożeństw, choć jego wykańczanie potrwało jeszcze ok. 10 lat. Kościół został odbudowany wg proj. arch. arch. J. Lisieckiego i Ł. Wolskiego w stylu romańsko-barokowym, z cegły, otynkowany, ze szkarpami z bloczków granitowych, z betonowym sklepieniem i dachem krytym dachówką. Jest budowlą salową z masywną wieżą z boku elewacji frontowej. Ołtarz główny został wykonany z marmuru kieleckiego, boczny ołtarz z alabastru z obrazem św. Małgorzaty, patronki kościoła, ufundowany w 1935 przez Marię i Piotra Bagniewskich, ówczesnych właścicieli tutejszego majątku, a drugi ołtarz boczny drewniany z obrazem MB Chełmskiej z XIX-XX w. w późnobarokowej sukience z poł. XVIII w. W kościele znajduje się również droga krzyżowa sprowadzona z Florencji. W 1934 wnętrze kościoła zostało pięknie pomalowane przez Bronisława Bryknera wg motywów regionalnych. Zbędny wtedy drewniany kościółek parkowy w l. 30. XX w. został przeniesiony do warszawskiej parafii Okęcie (które było rodowym majątkiem Marii Bagniewskiej, z d. Łabędzkiej) przy ul. Hynka, gdzie służył do lat 80. XX w.

Murowana plebania została wzniesiona w 1916. Na cmentarzu znajduje się nagrobek Radziwiłłów wykonany z piaskowca w kształcie sarkofagu oraz zbiorowa mogiła powstańców styczniowych. Na płd.-zach. skraju wsi pod lasem cmentarz żołnierzy niemieckich z I wojny światowej.

Słowa kluczowe:

Zatory, wieś, gmina, parafia, kościół, cmentarz, kaplica, pałac, Puszcza Biała, Narew.

Źródło: Kalinowski M., Gmina Zatory. Z historii, tradycji i kultury kurpiowskiej, Zatory: „Inwestprojekt-System”, 2006, 176 s.

Żywirska M., Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa: PWN, 1973, 428 s.

Omilanowska M., Sito J. (red.): Katalog Zabytków Sztuki. T. X, zeszyt 20: Dawne woj. warszawskie: Pułtusk i okolice. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.

Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 519n.

Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała, Pruszków: OW „Rewasz”, 2005, s. 296-299.

Dzieje Mazowsza do 1526 roku. Pod red. A. Gieysztora i H. Samsonowicza, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 353.

Internet: http://atlaswsi.pl/

http://www.zatory.pl/

http://www.polskaniezwykla.pl/

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zatory

www.wikipedia.org.wiki/Pułtusk