Miasto Gąbin

Miasto Gąbin (ok. 4.150 mieszkańców) leży nad rzeką Nidą, przy drodze nr 577 Sochaczew-Łąck. Początki Gąbina jako Gambyna sięgają 1215 r. Parafię erygowano tu w XIII w. i zbudowano kościół pw. św. Mikołaja. Z roku 1222 pochodzi wiadomość o proboszczu gąbińskim Gizmarle. Pierwszy raz Gąbin wspomniany został w 1322 r. Uważa się, że jest to data pierwszej lokacji miasta, wówczas na prawie chełmińskim. Inne źródła mówią, że było to jeszcze wcześniej. W roku 1437 książę mazowiecki Ziemowit V ponownie przyznaje prawa miejskie Gąbinowi. W XV w. miasto otrzymuje wiele przywilejów, co staje się podstawą jego szybkiego rozwoju i usytuowania go jako stolicy powiatu. W 2 połowie XVI w. w mieście jest prawie 200 rzemieślników i 350 domów. Produkuje się tu sukno zwane „multanem”, miasto znane jest też z kuśnierstwa. Kwitnie handel, zboże spławiane jest Wisłą do Gdańska. Pobierane opłaty za wwożone towary, przeznaczane są na rozwój miasta. Niestety najazd Szwedów niszczy Gąbin. Ocalało jedynie 15 domów. Taki stan trwa do XIX w. Decyzją rządu Królestwa Polskiego w 1824 r. sprowadzeni zostają do Gąbina niemieccy osadnicy. Utworzone zostają warsztaty włókiennicze, zakłady garbarskie, szewskie i stolarskie. Rusza produkcja cenionych w Królestwie skrzyń wianowych. Jednocześnie w 1829 r. powstaje tu, pierwsza w tej części Mazowsza, parafia ewangelicka. Z inicjatywy Stanisława Staszica rozwija się w Gąbinie przemysł sukienniczy. Sukno sprzedawano nawet w głąb Rosji. Pod koniec XIX w. w Gabinie działają: olejarnia, farbiarnia, mydlarnia, młyny, fabryka octu i inne. W okolicy Gąbina powstają cukrownie. Liczba mieszkańców przekracza 5 tys. osób.

Niedaleko Gąbina toczyły się walki powstańców listopadowych. Powstanie styczniowe to czynny udział w nim mieszkańców miasta. W dniach 25 i 26 stycznia 1863 r. oddział Kazimierza Mielęckiego zaatakował w Gąbinie stacjonujący tu garnizon rosyjski. Po upadku powstania styczniowego władze carskie nałożyły na Gąbin wysokie kontrybucje pieniężne i represjonowały surowo uczestników powstania. Początek XX w. to dalszy rozwój miasta, ale także strajk 1905 r. w sprawie wprowadzenia języka polskiego do szkół. Manifestacja mieszkańców w tej sprawie krwawo została stłumiona przez władze carskie.

W czasie okupacji niemieckiej ponad 2 tys. mieszkańców Gąbina narodowości żydowskiej poniosło śmierć w Chełmnie nad Nerem i w obozie pracy w Koninie. W egzekucjach w mieście zginęło 40 osób. W publicznej egzekucji 15 czerwca 1941 r. Niemcy rozstrzelali 10 osób. Te tragiczne wydarzenia upamiętnione są w mieście na tablicach i pomnikach.

W Gąbinie urodził się i wychował ostatni premier II Rzeczypospolitej (1936-1939) generał lekarz Felicjan Sławoj Składkowski (1885-1962). W latach 1943-45 jako lekarz był szefem sanitarnym polskich formacji wojskowych na Bliskim Wschodzie. Zasłynął „sławojkami” tj. szaletami publicznymi, które kazał stawiać przy drogach, gdy był po 1926 r. ministrem spraw wewnętrznych. Autor licznych wspomnień. Trzecią jego żoną była siostra pisarza Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. Smaczku dodaje fakt, że premier i pisarz byli przeciwnikami politycznymi. Urodził się w budynku z 1809 r. stojącym pod adresem Stary Rynek 6. Na budynku znajduje się stosowna tablica pamiątkowa. Dom zbudowano w stylu klasycystycznym, zwieńczono go naczółkiem o łuku koszowym, gdzie wpisano datę jego powstania. Wewnątrz budynku sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Na parterze społeczne Muzeum Ziemi Gąbińskiej. Można w nim obejrzeć ciekawą wystawę poświęconą Sławojowi Składkowskiemu. Muzeum czynne jest tylko w niedziele w godzinach 11-13. Wychodząc z muzeum po lewej mamy ratusz z 1826 r. Klasycystyczny, murowany, piętrowy, przypisywany Jakubowi Kubickiemu. Od frontu portyk wgłębny zdobią dwie kolumny jońskie. Od strony Starego Rynku ryzalit ze schodkową attyką i wnęką balkonową. Na ratuszu od strony Rynku herb Gąbina brama z podniesioną kratą. W Rynku na lewo od ratusza stoi też gmach Ochotniczej Straży Pożarnej z lat trzydziestych XX w. z pamiątkową tablicą z 1933 r. dotyczącą udziału Sławoja Składkowskiego w wybudowaniu tego obiektu. OSP w Gąbinie działa od 1898 r. Przy ul. Topolowej 7 mieści się zbudowana w 1829 r. pastorówka. Zbudował ją Wilhelm Bando. Rozbudowano ją w 1935 r. Parterowa, murowana, otynkowana.

Pierwszy kościół parafialny drewniany wzniesiono w XIII w. Drugi kościół murowany ufundował w 1437 r. książę mazowiecki Ziemowit V. Oba kościoły uległy zniszczeniu. Kościół murowany całkowicie spłonął w 1913 r. Dzwony kościelne przetopili Niemcy na działa w czasie I wojny światowej. Kolejny kościół w stylu neogotyckim konsekrował arcybiskup A.J. Nowowiejski. Budowano go 20 lat i oddano do użytku w 1934 r. W 1942 r. Niemcy polecili rozebrać go do fundamentów. Obecny kościół parafialny pw. św. Najświętszego Serca Pana Jezusa powstał w latach 1958-65 według projektu Stanisława Marzyńskiego. Jest kościołem 1000-lecia Chrztu Polski 966-1966. Obok kościoła pomnik 10 mieszkańców Gąbina rozstrzelanych przez Niemców 15 czerwca 1941 r.

W Gąbinie była barokowa drewniana synagoga z 1710 r. z dwiema cebulowymi kopułami na wieżach. Spalona została przez Niemców 21 września 1939 r. Synagoga wpisana była przed II wojną światową do rejestru zabytków.

Przy ul. Kilińskiego cmentarz katolicki. Na cmentarzu zwraca uwagę kaplica grobowa z połowy XIX w. rodziny Tarczyńskich. Jest tu też mogiła ośmiu powstańców styczniowych projektu Stanisława Szatkowskiego. Leży tu 51 żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 r. Jest też mogiła 36 osób zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Cmentarz ewangelicki mieści się przy ul. Dobrzykowskiej. Zwracają uwagę żeliwne nagrobki neogotyckie z XIX w., stróżówka oraz ogrodzenie murowane z bramą z lat 1825-29. Na cmentarzu żydowskim przy ul. Kilińskiego z zachowanych macew stworzono lapidarium.

Zainteresowani kulturą ludową okolic Gąbina i Sannik mogą w Zespole Szkół Zawodowych zobaczyć regionalną izbę pamiątek.

W Gąbinie urodzili się w malarz Kazimierz Lasocki i poetka polska pochodzenia żydowskiego Rejzla Żychlińska. Kazimierz Lasocki (1871-1952) od 1934 r. kierował Sekcją Malarzy Animalistów w Warszawskim Towarzystwie Artystycznym. Malował portrety i pejzaże z pasącym się bydłem. Jego obrazy posiada wiele muzeów w Polsce, na Ukrainie i na Litwie oraz w Czechach. Rajzla Żychlińska (1910-2001) tworzyła w języku jidysz. Pierwszy tomik jej wierszy pt. „Lider” ukazał się w 1928 r. Drugi pt. „Der regn zingt” (Śpiewa deszcz) ukazał się w 1939 r. Trzeci w 1948 r. pt. „Cu łojtere bregn” (Ku jasnym brzegom). W 1948 r. wyemigrowała do Francji, a następnie w 1951 r. do USA. W 1975 r. otrzymała w Izraelu nagrodę literacką im. Icyka Mangera.

Źródło: Piesze znakowane szlaki turystyczne okolic Płocka. Przewodnik turystyczny oraz po Tradycja Mazowsza powiat płocki. Przewodnik subiektywny.