Wieś Nieporęt

Wieś Nieporęt położona jest we wschodniej części powiatu legionowskiego, przy zbiegu dróg wojewódzkich nr 633 i 631. Najstarsza znana wzmianka o miejscowości pochodzi z 20 lipca 1387 r. i jest związana z erygowaniem parafii wieliszewskiej. Nieporęcka wieś została wówczas przydzielona jako uposażenie do nowo utworzonej parafii. Na przełomie XIV i XV w. była to znacząca osada bartna. Według dekretu biskupa poznańskiego Wojciecha Jastrzębca z 1406 r. jej mieszkańcy byli zobowiązani zaopatrywać w miód kapitułę kolegialną w Warszawie. W 1484 r. książę warszawski Bolesław V odstąpił Nieporęt braciom Michałowi i Wojciechowi Prażmowskim herbu Belina.

Po przeniesieniu w 1596 r. przez Zygmunta III Wazę siedziby królewskiej z Krakowa do Warszawy stopniowo wykształciło się założenie rezydencjonalne dworu królewskiego. Jednym z jego elementów była siedziba myśliwska w Nieporęcie, wzniesiona z drewna na początku XVII w. Dwór tętnił życiem, bywali tu królowie Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, wystawiano także balety, do których scenariusz pisał Jan Andrzej Morsztyn. W XVII w. uregulowano stosunki wodne w puszczy, osuszając bagniste rozlewiska rzeczki Długiej i tworząc tzw. Kanał Królewski.

W czerwcu 2006 r. przy ul. Dworcowej w Nieporęcie (tu, gdzie istnieje boisko szkolne) miało miejsce sensacyjne odkrycie ceglano-kamiennych fundamentów jednego z XVII-wiecznych budynków mieszkalnych należących do założenia dworu myśliwskiego Wazów. Zespół prowadzący prace sondażowe pod kierunkiem archeologa Wawrzyńca Orlińskiego odnalazł tu cenne elementy wyposażenia, m.in. XVII-wieczne szkło butelkowe, fragmenty talerzy i kafli piecowych z ornamentem winnej latorośli. Najcenniejszym odkryciem był element błękitnego kafla piecowego w kształcie korony Wazów i co niezwykle rzadkie, sygnowanego na odwrocie przez wytwórcę. Niestety, po zakończeniu prac fundamenty zostały zasypane, choć mogły stać się jedną z największych atrakcji turystycznych regionu.

Barokowy kościół w Nieporęcie jest jednym z cenniejszych zabytków podwarszawskich. Jak ustalił Włodzimierz Bławdziewicz, autor opracowania Dzieje kościoła nieporęckiego 1660-2005, świątynię wzniesiono między 1661 a 1667 r. W 1661 r. Sejm Koronny przyjął uchwałę zawierającą wolę króla Jana II Kazimierza Wazy budowę kościoła jako wotum dziękczynnego po wojnie ze Szwecją. Czytamy w niej m.in.: Zawdzięczając Panu Bogu Zastępów Jego Świętą Opatrzność Nam i Rzeczypospolitej w zachowaniu i eliberowaniu [uwolnieniu] od tak wielkich niebezpieczeństw dotąd pokazaną, jaką Mu wszelaką wdzięczność za to jesteśmy powinni, tak onej w kościele wsi naszej Nieporęta wieczną pamiątkę mieć chcemy. 8 kwietnia 1668 r. król Jan Kazimierz wydał pełny dekret fundacyjny kościoła. 18 czerwca 1668 r. aktu konsekracji świątyni dokonał biskup Ludwik Załuski, a 31 sierpnia 1668 r. jej pierwszym proboszczem został ks. Jerzy Stanisław Węgierski, przewodniczący kapituły kanoników w katedrze kijowskiej. Wokół świątyni skupiało się życie religijne mieszkańców, o czym zaświadczają zachowane od 1808 r. księgi metrykalne, przechowywane w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy. Jednym z najbardziej zasłużonych i najdłużej sprawujących posługę duchową w nieporęckiej parafii był ksiądz Władysław Ślepowroński (1839-1925). Duchowny przez 56 lat pełnił posługę proboszcza i w trudnym okresie zaboru rosyjskiego pieczołowicie dbał o rozwój świątyni. Naszą wiedzę o nowszych dziejach parafii uzupełnia kronika parafialna założona w 1945 r. przez innego zasłużonego ks. proboszcza – Paulina Borsa. Dzięki niej wiemy, że w 1954 r. do parafii należało 2.950 osób. 9 czerwca 1968 r., z okazji trzechsetnej rocznicy powstania parafii, Nieporęt odwiedził ks. prymas kardynał Stefan Wyszyński. W grudniu 1998 r. parafia nieporęcka została włączona do Dekanatu Tarchomińskiego.

Zwiedzając wnętrze kościoła, warto zwrócić uwagę w prezbiterium na 2 portale barokowe tzw. uszakowe. Lewy prowadzi do zakrystii ministrantów (dawnego skarbczyka z oryginalnymi drzwiami z XVII w.), a prawy, północny do zakrystii duchownych. Ozdabia go przepiękna supraporta z czarnego marmuru z wizerunkiem herbu Wazów „Snop”. Współcześnie jest to jedna z figur heraldycznych herbu gminy Nieporęt.

Z naczyń liturgicznych wyróżniają się monstrancja z 1852 r. wykonana z Petersburgu i ofiarowana przez rodzinę Orzeszków oraz chrzcielnica ufundowana w 1881 r. przez Andrzeja Stańczaka. Spośród dzieł malarskich na uwagę zasługuje obraz Chrystusa Ukrzyżowanego Adriana Głębockiego (1833-1905) oraz prace Adolfa Hermana Duszka (1872-1964): św. Józef z Dzieciątkiem i wizerunek NMP Niepokalanie Poczętej z 1953 r. Obrazy tego artysty ozdobiły wystrój także innych kościołów, m.in. garnizonowego w Legionowie, świątyni w Zegrzu i Woli Kiełpińskiej. W zwieńczeniu neobarokowego ołtarza widnieje także portret św. Karola Boromeusza nieznanego autora. W lewej kruchcie warto zwrócić uwagę na relikt dawnej posadzki z 1880 r. Na dachu kościoła wnikliwi obserwatorzy dostrzegą metalową chorągiewkę nad prezbiterium, zwieńczoną koroną Wazów. Widniej na niej data 1655 i skrót ICRPS, oznaczający: Jan Kazimierz Król Polski i Szwecji (Ioanes Casimirus Rex Poloniae [et] Sveciae). Istnieje przypuszczenie, że chorągiewka została przeniesiona tu z dworu Wazów.

Na starym cmentarzu wokół kościoła zachowały się nieliczne nagrobki i stylowe tablice epitafijne umieszczone na zewnętrznych murach świątyni. Jedna z nich upamiętnia Konstancję Niedźwiedzką z Żabickich, 80-letnią matkę ks. proboszcza Szymona Niedźwieckiego, zmarłą 22 stycznia 1816 r. Druga została poświęcona 7-letniemu dziecku Józefowi Smolińskiemu, synowi Katarzyna i Dionizego, zmarłemu 18 września 1818 r. Z nagrobków wolnostojących wyróżnia się oryginalny obelisk z trójkątnymi szczycikami na cześć i pamięć Szymonowi Kowalskiemu wystawiany w 1837 r. oraz odtworzony nagrobek Omylińskich, rodziny pocztowców zasłużonych dla regionu.

Istotną rolą w założeniu kościelnym gra dzwonnica bramna z XIX w., kryjąca 2 dzwony. Pierwszy został przelany w 1855 r. w Warszawie, ze starszego, XVIII-wiecznego dzwonu. Drugi powstał 100 lat później, w 1954 r. w znanej pracowni ludwisarskiej Kruszewskich w Węgrowie. Ozdobiło go znane motto: Krzyknęli chłopięta Jan Kazimierz jako król wyszedł z Nieporęta..., nawiązujące do elekcji z 1648 r., podczas której Jan Kazimierz mieszkał w nieporęckim dworze i właśnie tu dowiedział się o wyborze na króla.

Dzwonnica przykościelna zamyka zachodnią pierzeję Placu Wolności, który stał się panteonem pamięci narodowej. Znajduje się tu m.in. przepiękna figura Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych wystawiona w 1863 r. staraniem obywatela nieporęckiego Jakuba Dębkowskiego. Ten cenny zabytek został odnowiony w 2001 r. dzięki staraniom Towarzystwa Przyjaciół Nieporętu i ks. kanonika Zbigniewa Brzozowskiego. Od najdawniejszych czasów Plac Wolności był ważnym miejscem spotkań i uroczystości gminnych. Według spisu powszechnego z 1921 r. wieś Nieporęt liczyła aż 1.006 mieszkańców wyznania rzymskokatolickiego i 65 mojżeszowego. Na placu warto zwrócić uwagę na „Dąb Wolności” posadzony na cześć odzyskania przez Polskę niepodległości. Obok niego znajdują się dwie tablice, z których jedna, niedawno odsłonięta, upamiętnia poległych żołnierzy z III batalionu I Rejonu Armii Krajowej i ofiary represji NKWD. Ciekawostką na placu jest oryginalna przedwojenna pompa ręczna, przestrzelona w kilku miejscach w czasie wojny. Zachowane na niej napisy informują, że została wykonana w Fabryce Pomp „Smok”. Zakład, należący do Aleksandra Paszewina, od 1926 r. działał w Warszawie przy ul. Leszno 70.

Kolejne warte zobaczenie miejsce w Nieporęcie to cmentarz parafialny, który jest otoczony ceglanym murem z interesującą kutą bramą. Niestety, cmentarz coraz bardziej zatraca historyczny charakter. Najstarsze mogiły zachowały się na tzw. górce. Dominuje nad nimi pamiątkowy krzyż misji św. z oryginalną metalową tabliczką z 14 września 1906 r. Jednym z najstarszych jest nagrobek z piaskowca poświęcony dwóm rosyjskim oficerom z 1. Zegrzyńskiego Pułku (Batalionu) Piechoty Fortecznej, ppor. Eugeniuszowi Michajłowiczowi Laszkiewiczowi zmarłemu 25 września 1896 r. oraz starszemu lekarzowi Fiodorowi Leontiewiczowi Obnowleńskiemu zmarłemu 16 marca 1897 r. Równie ciekawy nagrobek w kształcie granitowej kolumny należy do Julianny Stańczak zmarłej w czerwcu 1910 r. Uwagę zwraca także grób ks. W. Ślepowrońskiego z pozostałościami żeliwnej konstrukcji oraz Andrzeja Osińskiego z 1933 r. w kształcie złamanego drzewa. Na cmentarzu dostrzeżemy zarówno grób polskiego żołnierza poległego we wrześniu 1939 r., jak i zbiorową mogiłę żołnierzy Armii Krajowej zamordowanych przez hitlerowców w pobliskim lesie 19 sierpnia 1944 r. Dziś to tragiczne miejsce, położone na skraju przecinki leśnej nad ropociągiem „Przyjaźń”, upamiętnia metalowy krzyż z datą 1944 r. Wśród zamordowanych byli dwaj synowie hr. Zdzisława Grocholskiego, właściciela majątku w Poniatowie: Adam i Tadeusz Grocholscy, a także ppor. rez. Władysław Danielewicz ps. „Oko” dowódca 8. kompanii III batalionu w Poniatowie. W alejce na prawo od bramy znajduje się nagrobek kpt. rez. Bronisława Tokaja (1901-1971) pochowanego tu wraz z żoną Bronisławą (1908-1984). Ten zasłużony dla Nieporętu pedagog i działacz ZNP był obrońcą Warszawy w 1939 r., dowódcą III batalionu AK w I Rejonie oraz komendantem konspiracyjnego placu zrzutowego broni alianckiej o kryptonimie „Koc” w okolicach Izabelina. Jego zasługi upamiętnia także tablica na gmachu Szkoły Podstawowej w Nieporęcie, której był od 1934 r. kierownikiem. Nauczał tu także historii i geografii, a w 1937 r. doprowadził do wybudowania nowego gmachu szkoły.

Jednym z okien na świat Nieporętu jest przystanek PKP i dodajmy, że oknem nie najmłodszym. Już w 1916 r. niemieccy saperzy kolejowi z Bahnbaukommando uruchomili tu kolejkę wąskotorową Zegrze-Nieporęt-Struga-Wawer o rozstawie szyn 800 mm. Była to obwodowa linia wojskowa łącząca garnizony w Zegrzu i Rembertowie, mająca jeden z przystanków na północnym skraju Nieporętu. Linia biegła na zapleczu ufortyfikowanego przedmościa Brűckenkopf Warschau. Jej odgałęzienia umożliwiały dowóz robotników i materiałów budowlanych, a na odcinku od Nieporętu do fortu w Beniaminowie (4,5 km) służyły do wywozu drewna zarekwirowanego w lasach Potockich. W lipcu 1917 r. tędy przyjechali niektórzy oficerowie legionowi internowani w Beniaminowie (Białobrzegach). Po wprowadzeniu ruchu pasażerskiego linię obsługiwali maszyniści kolejki mareckiej. Niemcy dali im do dyspozycji parowozy firmy Henschel. Kolejka wąskotorowa funkcjonowała do 1923 r., a następnie została rozebrana. Jej współczesnym reliktem jest nasyp ziemny nad Zalewem Zegrzyńskim tuż obok ronda w Zegrzu Południowym.

Prawdziwa normalnotorowa kolej, przecinająca do dziś tereny gminy Nieporęt, została uroczyście uruchomiona 22 sierpnia 1936 r. Była to jednotorowa linia kolejowa relacji Wieliszew-Tłuszcz. Jej budowę rozpoczęto w połowie 1935 r. W pierwszej kolejności firma „Inż. Dworakowski” przy pomocy żołnierzy z 2. Batalionu Mostów Kolejowych unowocześniła starszy odcinek z Legionowa do Wieliszewa. Natomiast zasadniczą, 32-kilometrową część z Wieliszewa, przez Nieporęt do Tłuszcza zbudowano na „surowym korzeniu” i to zaledwie w ciągu 13 miesięcy. Jednym z inżynierów nadzorujących prace był Bencjon Kapłan (po 1945 r. Bolesław Kaliński), budowniczy kolei i mostów. W inaugurującym przejeździe wzięli udział najwyżsi dostojnicy wojskowi i państwowi, m.in. gen. Ignacy Rydz-Śmigły, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, gen. Tadeusz Kasprzycki, minister spraw wojskowych, płk Jan Ulrych, minister komunikacji, wraz ze swoim zastępcą inż. Julianem Piaseckim oraz gen. Mieczysław Ryś-Trojanowski, dowódca Okręgu Korpusu Nr I, a w 1917 r. więzień pobliskiego Beniaminowa. Według słów uczestniczącego w uroczystości prezesa Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Warszawie inż. Edwarda Zienkiewicza, linia była pierwszym etapem zbliżenia ziem północno-wschodnich z Gdynią, a także tworzyła istotną część obwodnicy kolejowej Warszawy. Ułatwiała także pociągom pancernym z Legionowa przejazd na poligon Pohulanka k. Podbrodzi na Wileńszczyźnie. Po II wojnie światowej linia została zmodernizowana, m.in. w Nieporęcie podniesiono znacznie nasyp. Przeciął on ul. Dworcową, główny wówczas trakt we wsi. W maju 1972 r. linia została zelektryfikowana.

Źródło: Jacek Szczepański „Powiat legionowski. Przewodnik subiektywny” Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki 2011

Internet: http://www.szlak.powiat-legionowski.pl/