Miasto Zielonka

Zielonka – miasto i gmina w położone ok. 11 km na płn.-wsch. od Warszawy nad rzeką Długą, zamieszkałe przez ok. 17.000 ludności.

Historia tych terenów sięga X w., kiedy były własnością książęcą, a od XIV w. stanowiły część dóbr królewskich wsi Bródno. Prawdopodobnie na początku XVIII w. był tu już folwark i karczma nazywane Nutka-Zielonka, dając początek nazwie miasta. Pod koniec XIX w. sąsiadujące z Nutką-Zielonką dwie wsie zlikwidowano, a ich tereny zamieniono na poligon artyleryjski. W 1906 r. w Zielonce powstał drugi folwark „Zosinek”. Na przełomie XIX/XX w. rozpoczęła się dynamiczna rozbudowa miasta o charakterze letniskowym, związana z otwarciem w 1862 r. stacji Kolei Warszawsko-Petersburskiej, która umożliwiła szybki dojazd z Warszawy. Powstała centralna część dzisiejszego miasta – Zielonka Letnisko. Rozwojowi letniska sprzyjały także malownicze, pokryte lasami wydmy i meandrująca wśród nich rzeka Długa. Szybko rozpoczęto budowę domów i pensjonatów, przeważnie drewnianych, tak, że w 1921 r. było ich ok. 75. Właścicielami byli głównie warszawscy kupcy i drobni przemysłowcy, a także urzędnicy carscy. I wojna światowa ominęła wprawdzie Zielonkę, jednak w 1916 r. wielu mieszkańców wywieziono do przymusowej pracy do Niemiec.

Na skutek boomu budowlanego przez całe dwudziestolecie międzywojenne trwały likwidacje dotychczasowych folwarków Zielonka-Nutka, Zielonka Bankowa i „Zosinek” i parcelacja ich gruntów na działki budowlane. W efekcie cały obszar ok. 1926 r. stanowił już jedną osadę, po raz pierwszy o wspólnej nazwie Zielonka. Kontynuowano budowę tradycyjnych „drewniaków”, zamożniejsi wznosili też wille i pensjonaty murowane – również na wynajem. W 1926 r. powstał na terenie znacznie powiększonego poligonu Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia (dzisiaj Akademia Obrony Narodowej). Na potrzeby wojska uruchomiono wąskotorową kolejkę o trakcji spalinowej. W tych latach nastąpił również wzrost liczby stałych mieszkańców Obok letników przybywali tu m. in. pracownicy PKP, którym kolej przydzielała na budowę domów stare podkłady torów oraz robotnicy do utworzonych cegielni.

W Zielonce funkcjonowało kilka zakładów rzemieślniczych, usługowych, sklepów i lokali gastronomicznych. Dawała tu swoje koncerty orkiestra straży pożarnej oraz artyści scen warszawskich. Z inicjatywy ks. Bolesława Jagiełłowicza w 1936 r. powstał Komitet Budowy Kościoła i wkrótce rozpoczęto budowę, teren ofiarowała rodzina Kulczyckich. W 1938 ukończono prezbiterium, a w 1939 r. utworzono parafię Matki Bożej Częstochowskiej. Podczas okupacji hitlerowcy rozstrzelali w płd.-zach. części gminy kilku harcerzy i mieszkańców Zielonki w odwecie za rozwieszenie plakatów z tekstem „Roty”. Po wojnie ku ich czci postawiono pomnik. W 1944 r. nad Jeziorem Czarnym Niemcy rozstrzelali 60 mieszkańców Marek, Pustelnika i Zielonki. Dziś upamiętnia to obelisk „Na Kruczku”. W sierpniu 1944 ludność Zielonki została prawie w całości wywieziona do obozów w Pruszkowie i Zakroczymiu. Z ogólnej liczby ok. 4.000 mieszkańców tylko ok. 30, głównie kobiet i dzieci schroniło się u sióstr Dominikanek i tam przetrwało. Wojska sowieckie zajęły Zielonkę we wrześniu 1944 r. i kwaterowały tutaj aż do styczniowej ofensywy, a wraz z nimi oddziały Dywizji Kościuszkowskiej. W związku z kwaterowaniem wojsk polskich odbyła się przedziwna defilada Kościuszkowców w prawie zupełnie pustym mieście, przyjmowana przez B. Bieruta, E. Osóbkę-Morawskiego, M. Rolę-Żymierskiego i W. Wasilewską.

W 1948 r. Zielonka stała się samodzielną gminą, zaś w 1960 wreszcie otrzymała prawa miejskie. Do lat 70-tych XX w. przyrost ludności, głównie napływowej był jeszcze szybszy niż przed wojną. Nastąpiła jednak zasadnicza zmiana charakteru miasta. Przestało pełnić funkcję letniskową, stało się „sypialnią” dojeżdżających do pracy w Warszawie. W latach 1947-1975 wybudowano dalszą część kościoła, kontynuując przedwojenny projekt architektoniczny. Po kilku powodziach i podtopieniach, w latach 70-tych rzekę Długą uregulowano na prawie 20-km biegu, na terenie Zielonki jest obwałowana na 2,5 km odcinku wałami przeciwpowodziowymi. Zabieg ten, acz konieczny, całkowicie zniszczył jej walory krajobrazowe. Obecnie na skutek zaniedbanej gospodarki wodno-kanalizacyjnej jest bardzo zanieczyszczona.

Choć Zielonka jest administracyjnie „młodym” miastem posiada zachowaną, oryginalną zabudowę z końca XIX w. i trzech dekad XX w. Domy, zwłaszcza drewniane mają dużą wartość zabytkową, jako przykłady letniskowej podstołecznej zabudowy z tego okresu. Wśród nich najstarszy jest niewielki domek przy ulicy Kolejowej 11 z II poł. XVIII w., z pięknym czterospadowym dachem mansardowym. Nosi charakter oficyny dworskiej, mógł być jednak samodzielnym domem mieszkalnym zarządcy folwarku. Pełen wdzięku, dzięki połączeniu z zakończoną wysokim hełmem wieżą, jest budynek dawnej cukierni przy ul. Literackiej 4. Cukiernia ta wynajmowała letnikom łódki, pływające po stawie z wyspą, na której grała orkiestra. Zwraca uwagę typowy, ale szczególnie bogato ozdobiony wycinaną w drewnie dekoracją dom przy ul. Skorupki 4. Wśród „drewniaków” wyróżniają się także domy przy ul. Chopina 2 i 32, Kilińskiego 15 i 18, Literackiej 27, Słowackiego 3/5, Staszica 6, Chodkiewicza 8, Powstańców 22 oraz przy całej ulicy Mickiewicza.

Z zabudowy murowanej Zielonki znaczną wartość architektoniczną ma gmach dawnego Schroniska dla Nauczycielek, mieszczący obecnie Dom Pomocy Społecznej (ul. Poniatowskiego 29). Górujący nad Zielonką dom to jedna z najpiękniejszych budowli okolicy. Zbudowany w 1902 r. na gruncie podarowanym przez jedną z byłych nauczycielek – Agnieszkę Helwich. Jego projektantem był wybitny polski architekt przełomu XIX i XX w. Stefan Szyller (m. in. twórca gmachu Politechniki Warszawskiej i architektonicznej oprawy Mostu Poniatowskiego). Czterokondygnacyjny, neogotycki budynek, doskonały w proporcjach, bryle i detalu, z pięknie rozwiązaną wielką kaplicą wznosi się na wysokiej wydmie. Wokół niego rozciąga się część starego kompleksu parkowego ze stawem. W czasie Powstania Listopadowego nieopodal stał budynek, nazywany Szwalnią, w którym szyto mundury dla polskich wojsk. Wysokie walory architektoniczne ma wpisana do rejestru zabytków murowana willa przy ul. Sienkiewicza 20. Zbudowana w 1898 r., wchodziła w skład folwarku Nutka. Sprzed 1920 r. pochodzą domy murowane przy ul.: Chodkiewicza 3, Kościuszki 2, Powstańców 16, Sowińskiego 1, 2 i 9, Traugutta 1 4. W duchu wczesnego modernizmu zbudowano domy przy ul. Inżynierskiej 18 i Jagiellońskiej 12. Z kolei w „stylu dworkowym" wzniesiono wille przy ul. Zaułek 8 i Wolności 1. Pewne cechy architektury Szyllera ma tzw. dom Brockmana przy ul. Poniatowskiego 1. Przykładem murowanej, letniskowej zabudowy są również budynki przy ul. Cichej 7, Kołłątaja 73 i 77, Literackiej 6 i 25, Mickiewicza 21 i 33, Poniatowskiego 7, Piastowskiej 8/10, Prusa 4, Sienkiewicza 8, 40, 42 i 47, Lipowej 2, 8 i 10 (willa Tadmira) i Ks. Skorupki 2 i 7. Inny charakter mają domy z początku XX w. zbudowane w okolicy ul. Długiej. Są to w większości budynki robotnicze.

Przy ulicy Wolności znajdują się pozostałości młyna z XVI w. – wyjątkowego na terenie Mazowsza zabytku budownictwa przemysłowego. Zbudowany jest w kształcie prostokąta o wym. 6x18 m z rudy darniowej i narożnikami z wielkich ciosów. Budowla została w ostatnich latach, z zachowaniem pierwotnych murów, nadbudowana i zadaszona. U zbiegu ul. Wiejskiej i Drewnickiej stoi krzyż upamiętniający przemarsz wojsk Napoleona w 1806 r. przez rzekę Długą na Moskwę.

Zielonka nadal jest popularną, podwarszawską miejscowością rekreacyjną ze względu na łatwy i szybki dojazd i piękne krajobrazowo okoliczne lasy, należące do Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W pobliżu znajdują się rezerwaty przyrody: „Bagno Jacka” i „Horowe Bagno”. Na terenie miasta jest kilkadziesiąt okazałych drzew – pomników przyrody. W większości są to dęby, niektóre z nich mają obwód przekraczający 400 cm. Atrakcję stanowią również duże glinianki pozostałe po Zakładach Ceramiki Budowlanej. Są rajem dla wędkarzy i osób uprawiających sport. W lecie funkcjonuje tutaj strzeżona plaża. Nad brzegami glinianek ornitolodzy doliczyli się kilkudziesięciu gatunków ptaków (z rzadkich zimorodek i bączek).

Źródło: Tadeusz Glinka, Marian Kamiński, Marek Piasecki, Krzysztof Przygoda, Andrzej Walenciak, „Przewodnik Mazowsze Północne”, Sport i Turystyka, 1998

Internet: http://www.zielonka.pl/artykul/id/31