Miasto Góra Kalwaria

Dwunastotysięczne miasteczko na wysokiej skarpie nadwiślańskiej, leżące przy skrzyżowaniu dróg nr 50 Mińsk Maz.-Grójec-Sochaczew i 79 Warszawa-Sandomierz, o interesującej historii i sporej liczbie zabytków.

Przez całe wieki była to wieś o nazwie Góra. Istniała już w połowie XIII w. i stał w niej wtedy kościół. Dopiero w latach 1666-67 na miejscu zniszczonej przez szwedzkie najazdy wioski biskup Stefan Wierzbowski założył kalwarię i osadę Nowe Jeruzalem, która w 1670 r. uzyskała prawa miejskie. Nadany miastu herb nawiązywał do cudownego ukazania się nad wzgórzem kalwaryjskim krzyża w otoczeniu wstającego słońca i księżyca, co jakoby miało miejsce 26 grudnia 1667 r.

W owym czasie w Polsce powstawało wiele kalwarii. Niektóre z nich – Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska, Wejherowo – do dziś cieszą się sławą wielkich ośrodków pielgrzymkowych. Tutejsza kalwaria różni się od innych tym, że została wpleciona w organizm miejski. Odwiedzający miasteczko biskup Ignacy Krasicki pisał złośliwie: „Postrzegłem coś na kształt miasta, / Domki szczupłe, tych niewiele, / A zaś kościół przy kościele. / Zamiast miejsca, gdzie gospoda / Dom Piłata, Dom Heroda”.

Kompozycja przestrzenna założenia była oparta na planie krzyża. Na przecięciu jego ramion usypano wzgórek, a na nim postawiono kaplicę zwaną Domem Piłata. Na końcach ramion zbudowano świątynie: na wschodnim (od strony Wisły) klasztor i kościół bernardynów, na bocznych – dominikanów i pijarów. Od kaplicy Piłata na Kalwarię wiodła szeroka droga (dzisiejsza ul. Kalwaryjska) z ustawionymi przy niej stacjami Męki Pańskiej. Na drodze tej rozsypano ziemię przywiezioną z Jerozolimy.

Miasto miało być przeznaczone wyłącznie dla katolików. Biskup fundator zastrzegł, by „ludzi podejrzanych ani inszej wiary prócz samej świętej katolickiej żadną miarą nie przechowywać i mieć ostrożność, aby się tacy nie sadowili”. Wkrótce sprowadzono do Góry Kalwarii zakonników innych zgromadzeń: ojców filipinów, księży komunistów, bernardynów, marianów. Po śmierci fundatora (1667) kalwaria podupadła, w zapomnienie poszła nazwa Nowe Jeruzalem. Gdy miasto znalazło się zaborze pruskim, władze przystąpiły do sekularyzacji dóbr kościelnych. W okolicy osadzano niemieckich kolonistów, którzy mieli tu swój ewangelicki kościół i cmentarz. Prusacy zezwolili również na osiedlanie się w mieście Żydom. Potem przyszli Rosjanie, którzy zbudowali koszary i w nich garnizon wojskowy. Na miejscu klasztoru dominikanów stanęła prawosławna cerkiew.

W latach 1953-54 zbudowano koło Góry Kalwarii dwa mosty na Wiśle – kolejowy i drogowy. Wiodą przez nie ważne szlaki tranzytowe omijające Warszawę. Miasto jest siedzibą urzędu gminy, ważnym ośrodkiem sadownictwa i przetwórstwa owocowo-warzywnego („Hortex”). Z innych zakładów przemysłowych warto wymienić wytwórnię sprzętu sportowego „Polsport”.

Zwiedzanie najlepiej rozpocząć przy skwerze pośrodku miasta – dawnym rynku. Wokół niego skupiają się najciekawsze obiekty zabytkowe. Tuż obok na sztucznym wzgórku, wznosi się barokowy kościół fililalny pw. Podwyższenia Krzyża Św., zwany „Na Górce” – jest to przebudowany w 1791 r. Dom Piłata, pochodzący z 1680 r. W krypcie pod jego ołtarzem spoczywają szczątki biskupa Stefana Wierzbowskiego, fundatora kalwarii.

Po drugiej stronie skweru stoi ratusz miejski z lat 1829-34, projektowany przez dwóch znakomitych architektów epoki klasycyzmu, Bonifacego Witkowskiego i Henryka Marconiego. Budynek był restaurowany w latach 1919-20 i wtedy na ścianie frontowej umieszczono herb miasta. W czasie II wojny światowej został zniszczony, odbudowano go w 1951 r. Nadal jest siedzibą władz miejskich.

Po południowej stronie ratusza znajdują się klasycystyczne jatki, dawne kramy handlowe z podcieniami wspartymi na toskańskiej kolumnadzie, zbudowane w 1836 r. według projektu Bonifacego Witkowskiego. Nadal służą handlowi.

Najokazalszą budowlą miasta jest kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (dawniej bernardyński) zbudowany w latach 1755-56 według projektu Jakuba Fontany na miejscu pierwotnego kościółka fundacji biskupa Wierzbowskiego, który uległ zniszczeniu około 1649 r. Stoi na wschód od rynku, na krawędzi skarpy. Jest to jednonawowa świątynia w stylu barokowym. Od strony ulicy ogrodzenie z bramą, nad nią na filarach cztery kamienne rzeźby świętych pochodzące z III ćw. XVIII w.: św. Franciszka z Asyżu, św. Antoniego z Padwy, św. Jana Kapistrana i św. Bernarda z Sieny. Wewnątrz rokokowa ambona z tego samego okresu i wykonany z czarnego marmuru barokowy sarkofag z relikwiami patrona Ziemi Czerskiej św. Waleriana, datowany na koniec XVIII w. W podziemiach znajduje się trumna z prochami fundatora świątyni, marszałka koronnego Franciszka Bielińskiego. Ozdobą kościoła jest słynący łaskami XVII-wieczny obraz Najświętszej Marii Panny Górskiej, zwanej Łaskawą Matką Pocieszenia. Obok dawne zabudowania klasztoru bernardynów z ok. 1755 r., później przebudowane i częściowo wyburzone. Od 1952 r. zespół należy do Zgromadzenia Księży Marianów.

Naprzeciw kościoła barokowo-klasycystyczny budynek z przełomu XVIII i XIX w., zwany pałacem biskupa Wierzbowskiego; w rzeczywistości mieścił się tu w I poł. XIX w. Sąd Pokoju Powiatu Czerskiego, przeniesiony z Czerska. Obecnie własność Archiwum Państwowego m. st. Warszawy.

Kościół stoi przy ul. Sajny. Jej patron, bł. ksiądz Zygmunt Sajna (1897-1940), był miejscowym proboszczem. Za głoszone przez niego podczas okupacji patriotyczne kazania hitlerowcy nałożyli na niego areszt domowy, potem osadzili go na Pawiaku w Warszawie, gdzie mimo tortur nadal prowadził misję kapłańską. Tam też zakończył życie. Wyniesiony na ołtarze przez Jana Pawła II w 1999 r., jako jeden ze 108 męczenników II wojny światowej.

Skwer w sąsiedztwie kościoła nosi imię Józefa Piłsudskiego. Stoi na nim wykonane z brązu popiersie Marszałka. Odsłonięte w 1989 r., było pierwszym pomnikiem Piłsudskiego powstałym w Polsce po upadku władzy komunistycznej. Na błoniach w pobliżu mostu drogowego znajduje się jeszcze jeden pomnik, upamiętniający wizytę Piłsudskiego w Górze Kalwarii w 1921 r. Naczelnik dekorował tu wówczas odznaczeniami bojowymi za wojnę z bolszewikami żołnierzy artylerii w dziesiątą rocznicę tego wydarzenia. Obecnie istniejący jest rekonstrukcją; oryginał zniszczono na wniosek Komitetu Miejskiego PZPR.

Przy skwerze pod nr 10 znajduje się murowany dom czynszowy pochodzący z połowy XVII w., później wielokrotnie przebudowywany.

Malowniczą uliczką św. Antoniego (wiodą nią szlaki znakowane) można dojść do barokowej kaplicy św. Antoniego z Padwy z II poł. XVIII w., która znajduje się w połowie wysokości skarpy wiślanej. Aby ją obejrzeć z bliska, trzeba wejść (za zgodą gospodarzy) na teren ogrodów klasztornych. Wewnątrz barokowa polichromia z 1903 r. i neobarokowy ołtarz z barokową rzeźbą św. Antoniego trzymającego na rękach Dzieciątko oraz XVIII-wieczny relikwiarz w kształcie ręki. Legenda głosi, że rzeźbę przyniosła do miasta woda podczas jednej z powodzi. Bernardyni umieścili ją w kościele, a kiedy zasłynęła łaskami, wybudowano dla niej specjalną kaplicę.

Warto z dala spojrzeć na kolegium pijarów, zamykające od północy perspektywę ul. Pijarskiej. Pierwsze jego budynki ufundował biskup Stefan Wierzbowski. Do 1806 r. służyło okolicznej młodzieży szlacheckiej. W XIX w. jakiś czas mieściły się tu koszary rosyjskie, potem przytułek dl starców i kalek, dzisiaj – Dom Pomocy Społecznej. Jego patronem jest major Walerian Łukasiński (1786-1868), oficer wojsk Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, działacz niepodległościowy. Aresztowany w 1824 r., przez pewien czas tu właśnie był więziony. Zmarł po 46 latach ciężkiego więzienia w twierdzy szlisselburskiej; Stanisław Wyspiański uwiecznił go w swojej Nocy listopadowej.

Przy ul. Pijarskiej i w najbliższym jej otoczeniu znajdowała się do II wojny światowej dzielnica żydowska. Niewiele z niej przetrwało. Jej mieszkańców hitlerowcy wywieźli w 1941 r. do getta w Warszawie. Budynek przy Pijarskiej 5 to dawny prywatny dom motlitwy (Bejt ha-midrasz), zbudowany w 1903 r. przez rodzinę cadyków Alterów. Podczas okupacji Niemcy dokonywali w nim masowych egzekucji Żydów. Po wojnie został przebudowany na mieszkania i sklepy. We wnętrzu zachowały się dwa rzędy żeliwnych słupów podtrzymujących płaski strop, a na poddaszu unikatowy piec na macę. Obiekt pozostaje pod opieką gminy żydowskiej w Warszawie. W podwórku po przeciwnej stronie ulicy znajduje się murowana z czerwonej cegły synagoga wybudowana w 1905 r. po pożarze wcześniejszej, drewnianej. Po wojnie umieszczono w niej wytwórnię wód gazowanych oraz sklep. W 2000 r. budynek został zwrócony gminie żydowskiej. We wnętrzu zachowały się jedynie żeliwne słupy galerii. Tuż obok stoi budynek dawnego dworu cadyka Icchaka Meir Rothenberga Alstera i rezydencja jego następców.

Założony w 1826 r. cmentarz żydowski znajduje się przy ul. Zakalwaria, na zachodnim krańcu miasta. Podczas okupacji Niemcy zdewastowali cmentarz, używając płyt nagrobnych do brukowania ulic. Zachowało się ok. 100 nagrobków, najstarszy z 1840 r. W 1991 r. odbudowano ohel – pawilon grobowy Alterów. Zaraz za wejściem znajduje się zabytkowa furtka, przeniesiona po wojnie z posesji Alterów. Cmentarz jest licznie odwiedzany przez Żydów z zagranicy, zwłaszcza ze Stanów Zjednoczonych. Zwiedzanie możliwe w porozumieniu się z jego opiekunem, p. Feliksem Wolf Karpanem (tel. 227273320).

W południowej dzielnicy Marianki znajduje się Wieczernik – kościółek z 1674 r., w znacznym stopniu współcześnie przebudowany.

Źródło: Lechosław Herz „Chojnowski Park Krajobrazowy” Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Zarząd Parków Krajobrazowych Mazowieckiego, Chojnowskiego i Brudzeńskiego 2007.

Internet: http://www.gorakalwaria.net/dla-turysty,92.html

http://www.gorakalwaria.pl/651-48e4cd7a0d0a9.htm

http://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3ra_Kalwaria