Miasto Pułtusk

Miasto powiatowe położone w północnej części Mazowsza, na zach. skraju Puszczy Białej nad Narwią, w mezoregionie Dolina Dolnej Narwi. Ponad 19 tys. mieszkańców. Najstarsza osada założona na wyspie otoczonej wodami Narwi i Pełty pochodzi z XII w. Pierwszy gród obronny zbudowany w miejscu dzisiejszego zamku w I poł. XIII w. Gród z trzema ulicami był zabudowany kilkuset chatami, które chronił wał drewniano-ziemny. Kilkakrotnie niszczony przez najazdy pruskie, jaćwieskie i litewskie. Największych zniszczeń doznał w 1368 roku w wyniku najazdu wojsk litewskich pod wodzą księcia Kiejstuta, które całkowicie spaliły gród. Prawa miejskie nadawano osadzie dwa razy: I lokacja została dokonana w 1257 przez Siemowita I, II lokacja (na prawie chełmińskim) w 1339 przez biskupa płockiego Klemensa Pierzchałę, potwierdzone w latach 1380 i 1405. Pułtusk był trzecim (po Warszawie i Płocku) miastem na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami. W okresie od XIII w. (przed 1239) do kasaty dóbr kościelnych po 1795 Pułtusk był własnością biskupów płockich.

Pułtusk przeżywał rozkwit w XV-XVI wieku, głównie dzięki handlowi zbożem i rozwojowi rzemiosła, potem miasto podupadło w wyniku pożarów, powodzi i zniszczeń w wojnach szwedzkich. W poł. XV wieku w mieście wybudowano kolegiatę, w XVI w. trzy kościoły, szpital, łaźnię miejską, apteki i przytułki dla ubogich. W 1566 r. jezuici założyli tu słynące w całej I Rzeczypospolitej kolegium. Od poł. XVI w. przy jezuickiej szkole działał pierwszy w Polsce teatr publiczny. W sierpniu 1568 roku przedstawienie w Pułtusku oklaskiwał poeta Jan Kochanowski. Jeszcze wcześniej, bo w 1530 roku w Pułtusku powstała pierwsza na Mazowszu drukarnia. W kolegium jezuickim wykładali sławni nauczyciele m.in. Piotr Skarga, Andrzej Bobola i Jakub Wujek. Także jego uczniami byli sławni później Polacy, m.in. kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński, biskup warmiński i kardynał Andrzej Batory, poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski. W 1590 roku na pułtuskim zamku gościł król Zygmunt III Waza. Podczas III wojny północnej król szwedzki Karol XII stoczył w maju 1703 r. pod Pułtuskiem bitwę, w której jazda szwedzka rozbiła dwukrotnie silniejszy korpus saski. Ponownie Pułtusk stał się miejscem ważnych wydarzeń europejskich w czasach napoleońskich. 26 grudnia 1806 roku pod Pułtuskiem rozegrała się krwawa bitwa pomiędzy wojskami cesarza Napoleona a Rosjanami, co zostało upamiętnione w jednej z kaplic w kościele Inwalidów w Paryżu, a nazwa miasta została umieszczona na Łuku Triumfalnym. Po bitwie Napoleon zatrzymał się na kilka dni w mieście. Na domu, w którym mieszkał przy Rynku nr 29, w dwusetną rocznicę została umieszczona tablica upamiętniająca ten fakt. Ponownie cesarz zatrzymał się w Pułtusku w drodze powrotnej spod Moskwy w r. 1812.

30 stycznia 1868 roku ludność miasta i okolic była świadkiem niecodziennego zjawiska przyrodniczego – upadku w pobliżu miasta „deszczu meteorytów”, nazwanego później „meteorytem pułtuskim”. Dwa jego największe okazy o masie ok. 8–9 kg znajdują się w londyńskim British Museum i Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Siedem lat później mieszkańców Pułtuska dotknęła wielka klęska pożaru, który strawił większość zabudowy miejskiej. Spłonęły cenne pułtuskie księgozbiory. Pożar został opisanyw prasie warszawskiej przez Henryka Sienkiewicza, który przybył na miejsce tragedii. To wydarzenie posłużyło pisarzowi do opisu pożaru Rzymu w powieści Quo vadis. W okresie powstania styczniowego przybył do Pułtuska silny oddział rosyjski, który stąd atakował powstańców operujących w Puszczy Białej. W roku 1920 o miasto toczyły się krwawe walki. W latach II Rzeczypospolitej Pułtusk był miastem garnizonowym. Stacjonował tu 13. pułk piechoty. W czasie II wojny światowej Pułtusk został zniszczony w ok. 85%. W latach 1946–1951 w okolicach Pułtuska w ramach podziemia niepodległościowego działał oddział Jana Kmiołka „Wira”, który 30 listopada 1946 rozbił więzienie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Pułtusku. Po wojnie miasto zostało odbudowane i dziś jest ośrodkiem usługowo-administracyjnym powiatu i gminy, a jego bogata przeszłość i cenne zabytki architektury sprawiają, że Pułtusk jest bogatym w atrakcje ośrodkiem turystycznym.

Miasto jest siedzibą Akademii Humanistycznej (dawniej Wyższa Szkoła Humanistyczna) utworzonej w 1994 r., noszącej imię Aleksandra Gieysztora (1916-1999), oficera Komendy Głównej AK i uczestnika powstania warszawskiego, a po wojnie wybitnego polskiego historyka – mediewisty, pierwszego dyrektora odbudowanego Zamku Królewskiego w Warszawie, prezesa PAN, jednego z założycieli uczelni. Z Pułtuskiem byli związani także inni przedstawiciele kultury i nauki. Henryk Sienkiewicz uwiecznił miasto w Potopie, Wiktor Teofil Gomulicki, który tu urodził się i spędził dzieciństwo, opisał miasto we Wspomnieniach niebieskiego mundurka (w pobliżu zamku, na miejscu, gdzie stał jego rodzinny dom, znajduje się upamiętniająca to tablica), a Edmund Niziurski w Klubie włóczykijów. Pułtusk „zagrał” także w wielu filmach fabularnych i serialach (m.in. Alternatywy 4, Dom, Klan, M jak miłość). Miasto szczyci się najdłuższym w Europie (380 m) brukowanym rynkiem.

Północną pierzeję rynku zamyka monumentalna gotycka bazylika kolegiacka pw. Zwiastowania NMP zaliczona do Kanonu Krajoznawczego Polski. Wybudowana w poł. XV w., przebudowana w stylu renesansu w XVI w. wg projektu Jana Baptysty Wenecjanina. Kolebkowe sklepienie wykonane w l. 1554-1561 posłużyło za wzór do rozwiązań zastosowanych przez tego artystę w kilku innych kościołach na Mazowszu i poza nim; najcenniejsze z nich i najlepiej zachowane to Brochów, Brok nad Bugiem i Cieksyn. Zastosowane w nich rozwiązanie sklepienia jest określane terminem „pułtuskie”. Pułtuska bazylika od pięciu i pół stulecia jest drugą w hierarchii (po płockiej katedralnej) świątynią w diecezji płockiej. Jej ranga była zawsze tak wysoka, że w była wybierana na miejsce ostatniego spoczynku nie tylko przez możnych, miejscowe duchowieństwo i najbogatszych pułtuskich mieszczan, ale także niektórych biskupów ordynariuszy płockich. Tu spoczywają: Paweł Giżycki (+ 1463), książę mazowiecki Kazimierz (+ 1480), Rafał Leszczyński (+ 1527), Andrzej Noskowski (+ 1567), Ludwik Bartłomiej Załuski (+ 1721), Józef Eustachy Szembek (+ 1758) i Hieronim Antoni Szeptycki (+ 1773). Mimo zniszczeń, jakie powodowały w niej, podobnie jak w całym mieście, powtarzające się pożary (w 1613 i 1878 roku) i powodzie (w 1786, 1857, 1887, 1958 i 1979 r.), zawsze podnosiła się ze zgliszcz i błota.

Pułtuska kolegiata ma z pewnością szczęście do badań historycznych. Dzięki badaniom prowadzonym podczas prac konserwacyjnych, zwł. w okresie ostatnich 20 lat, jest obecnie najlepiej i najwszechstronniej poznanym zabytkiem w mieście. W pobliżu kolegiaty plebania z XVI w., przebudowana w XIX oraz dawne seminarium duchowne z XVIII w., obecnie liceum.

Cennym zabytkiem Pułtuska jest też ratusz z wysoką wieżą z XVI w. (gotycko-renesansową) usytuowany w centralnym miejscu rynku. Mieści się w nim muzeum regionalne ukazujące bogatą historię miasta.

Warto zwiedzić także inne zabytki. Na północ od rynku na wzgórzu przy drodze do Ostrołęki znajduje się kościół św. Krzyża z XVI w., późnogotycki z elementami barokowo-klasycznymi. Wokół świątyni rozciąga się najstarszy pułtuski cmentarz katolicki założony ponad 200 lat temu, z grobowcami z XIX w. Po przeciwnej stronie drogi krajowej 61 w pobliżu kościoła nowszy cmentarz, na którym są pochowani m.in. polegli w obronie miasta w 1920 r. Kilkaset metrów od kolegiaty znajduje się kościół pojezuicki pw. św. Piotra i Pawła, barokowy z 1718 roku (w miejscu wcześniejszego z 1570), odbudowany po pożarze w 1875 roku i po 1945 (bez odbudowy wież). W ołtarzu głównym obraz Wojciecha Gersona. W pobliżu mostu na Pełcie znajduje się kościół poreformacki pw. św. Józefa z XVII w. Do kościoła przylegają budynki dawnego klasztoru Bernardynów, w których w okresie zaborów znajdowało się więzienie. Od strony Pełty przy kościele św. Piotra i Pawła zachowała się cylindryczna baszta - pozostałość murów miejskich, wznoszonych w latach 1508-1533 z inicjatywy biskupa Erazma Ciołka (rozebrane w większości w XIX wieku). Zachował się też szpital ufundowany w 1536 r., powiększony w końcu XVI w., przebudowywany w latach 1785-1786 i 1876 (w jego narożu druga zachowana baszta dawnych murów obronnych). Przy rynku szereg klasycystycznych domów z pocz. XIX w.

Na północnym obrzeżu miasta (dawniej wieś Kleszewo) monumentalny cmentarz żołnierzy radzieckich, na którym pochowano ok. 17 tys. poległych w walkach nad Narwią od września 1944 do stycznia 1945.

Słowa kluczowe: Pułtusk, zamek, bazylika kolegiacka, kościół, biskupi płoccy, gotyk, renesans, najazdy litewskie, bitwa pod Pułtuskiem, Dolina Dolnej Narwi, Puszcza Biała, Napoleon Bonaparte, jezuici, Piotr Skarga, Henryk Sienkiewicz, Juliusz Teofil Gomulicki, Jan Baptysta Wenecjanin, sklepienie pułtuskie, meteoryt pułtuski, Kanon Krajoznawczy Polski.

Źródło: Omilanowska M., Sito J. (red.): Katalog Zabytków Sztuki. T. X, zeszyt 20: Dawne woj. warszawskie: Pułtusk i okolice. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.

Żywirska M., Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura. Warszawa: PWN, 1973, 428 s.

Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 212-224.

Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała. Pruszków: OW „Rewasz”, 2005, s. 262-285

Pułtusk. Informator miejski. wyd. VI, Pułtusk 2008, 46 s.

Internet: www.pultusk.pl

www.diecezjaplocka.pl

www.wikipedia.org.wiki/Pułtusk

www.bazylika.pultusk.pl