English
Deutsch
Wieś na prawym brzegu Bugu, na skraju Puszczy Białej w pow. wyszkowskim, siedziba gminy, liczy ponad 1.100 mieszkańców (2013). Jedna z najstarszych miejscowości na wschodnim Mazowszu. Wymieniona pod pierwotną nazwą „Bransk” (Brańsk) wśród kilkudziesięciu wsi istniejących na tym terenie w dokumencie z ok. 1239 (tzw. falsyfikat mogileński) z informacją o istniejącej tu komorze celnej. Ale historia osadnictwa na tym terenie jest znacznie starsza, sięgająca co najmniej czasów rzymskich, o czym mogą świadczyć ozdoby z tamtego okresu znalezione na cmentarzysku odkrytym w pobliskiej wsi Tuchlin datowanym na I w. p.n.e. Jeszcze starsze jest odkryte w Brańszczyku stanowisko kultury tzw. „grobów kloszowych” z wczesnej epoki żelaza. Ta historia jest niewątpliwie związana z położeniem przy starej drodze handlowej wodnej oraz biegnącej wzdłuż niej lądowej, łączącej Morze Czarne z Bałtykiem, która na środkowym odcinku biegła wzdłuż Bugu. Już w V w. p.n.e. podróżował prawdopodobnie tędy grecki historyk Herodot, a we wczesnym średniowieczu droga ta była jedną z najbardziej uczęszczanych przez kupców w tej części Europy. Od poł. XIII w. mamy ponad 100-letnią lukę w źródłach pisanych do dziejów miejscowości. Być może ta luka źródłowa jest pośrednim potwierdzeniem zniszczenia miejscowości przez najazdy litewskie powtarzające się co kilka-kilkanaście lat od poł. XIII w. aż do Unii Krewskiej w 1385 (ostatni duży najazd na Mazowsze miał miejsce w 1368). W kolejnych wzmiankach źródłowych w 1378 miejscowość występuje pod nazwą Bransko, w 1465 Brenszko, w 1547 roku znowu Bransko, w 1564 Branszczyk, w 1609 roku Bransk, a wszystkie późniejsze dokumenty podają już nazwę Brańszczyk. Pochodzenie nazwy jest wywodzone od staropolskiego słowa „bryn” oznaczającego błoto albo (co bardziej prawdopodobne) od słowa „bronić”, gdyż położenie wsi było wygodne dla obrony. Od wschodu otaczały ją łąki i bagna, od południa rzeka Bug, od północy zwarte lasy, a łatwy dostęp był tylko od zachodu, od strony Wyszkowa. Wydaje się, że Brańsk w XIII w. miał także funkcje obronne. Bezpośrednich dowodów na istnienie w Brańszczyku zamku obronnego wprawdzie brak, ale dokument księcia Konrada Mazowieckiego z XIII w. potwierdzający posiadłości biskupów płockich wymienia m.in. kasztelanię brańską. Pozwala to przypuszczać, że Brańsk posiadał wtedy jakiś zamek obronny będący siedzibą kasztelana, a zarazem miejscem schronienia przed najazdami dla okolicznej ludności. O dużym znaczeniu miejscowości może świadczyć też wysoka na owe czasy opłata celna pobierana od łodzi wynosząca dla Brańska 30 kruszców soli (dla Wyszkowa tylko 12). Brańszczyk był też ważnym ośrodkiem bartnictwa. Tu odbywały się sądy bartne, a lustracja z 1650 wymienia 30 bartników, do których należało 105 barci. Z czasem jednak inne miejscowości nadbużańskie wyprzedziły Brańszczyk w rozwoju i przejęły jego rolę – początkowo Kamieniec (dziś Kamieńczyk), a później Wyszków i Brok, które na początku XVI w. uzyskały prawa miejskie. Brańszczyk pozostał wsią i ośrodkiem klucza dóbr biskupich, do których należała większość gruntów. Zarządzał nim komisarz, a później coraz częściej dzierżawca. Jednym z nich pod koniec XVIII w. był Augustyn Zawadzki, który podczas powstania kościuszkowskiego jeszcze przed Kościuszką i Madalińskim wystąpił na czele Kurpi i skutecznie walczył z oddziałami pruskimi, zmuszając je do chronienia się w miastach, a później własnym sumptem zorganizował VII pułk ułanów i na jego czele odznaczył się w kampaniach 1807, 1809 i 1812. Mniejszość gruntów położona bliżej rzeki należała do folwarku stanowiącego uposażenie miejscowego probostwa. Zachowany w archiwum parafialnym opis z 1755 interesująco pokazuje obraz tego plebańskiego folwarku typowy dla prowincjonalnego Mazowsza. Spora część miejscowej ludności zajmowała się spławem drewna Narwią i Bugiem oraz Wisłą do Gdańska. W XIX i pocz. XX w. było to jednym z najważniejszych zajęć i źródeł dochodu mieszkańców Brańszczyka, a tradycje orylskie zachowały się jeszcze do dziś. Rzeka była dobrodziejstwem, ale też bywała zmorą dla mieszkańców. Terytorium Brańszczyka (w tym i kościół) w dawnych latach było wysunięte znacznie bardziej na południe. Rzeka płynęła prawie pod lasami dworskimi. Jak wynika z opisu wizytatorów biskupich z 1609, kościół stał w miejscu, gdzie dziś płynie rzeka. W opisie tym czytamy, że „…kościołowi temu zagraża niebezpieczeństwo ze strony rzeki, czemu niezwłocznie należy zaradzić, przez powstrzymanie podmywania brzegów”. Woda zabrała wiele łąk, niektóre grunty brańszczykowskie dziś są położone po drugiej stronie Bugu.
Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Brańszczyku (należąca aż do 1992 do diecezji płockiej, ostatnio do diecezji łomżyńskiej) została erygowana stosunkowo późno – zapewne ok. 1402 przez biskupa płockiego Jakuba z Korzkwi. Wcześniej była tu zapewne kaplica (w dokumencie z 1239 wzmiankowany jest kapelan w grodzie). Dokument erekcyjny jednak zaginął i dlatego bp Piotr Dunin Wolski w 1590 wystawił nowy dokument. Prawdopodobnie jeszcze przed erygowaniem parafii w Brańszczyku istniała drewniana kaplica. W historii parafii istniało kilka kościołów drewnianych, ostatni zbudowany w 1728. Obecny kościół murowany pw. Wniebowzięcia NMP zbudowany w 1833, konsekrowany w 1838 przez bpa płockiego Franciszka Pawłowskiego. Przebudowywany w latach 1857-63 oraz w 1921 wg proj. Stefana Szyllera (m.in. dobudowano prezbiterium). W 1944 kościół znacznie uszkodzony, po wojnie odrestaurowany w 1948-51. Gruntowny remont przeprowadzono w 1965. W latach 1995-2000 odnowiono wnętrze kościoła i wykonano nową elewację zewnętrzną oraz nowe ogrodzenie wokół kościoła. Wyposażenie wnętrza głównie klasycystyczne i neobarokowe, niektóre obrazy i rzeźby barokowe z XVII i XVIII w. W pobliżu kościoła plebania murowana z 1924. Na cmentarzu kaplica z 1861, ufundowana przez proboszcza Bonifacego Ostrzykowskiego, drewniana konstrukcji zrębowej, oszalowana z wyposażeniem z XVIII-XIX w. W zach. części cmentarza zbiorowa mogiła żołnierzy polskich poległych w wojnie 1920. W pd. części wsi dworek klasycystyczny z I poł. XIX w. zbudowany dla rodziny Rudzkich, przebudowany na przełomie XIX/XX w., z gankiem wspartym na słupach. Przy dworku park krajobrazowy z XIX w.
W Brańszczyku zachowały się nieliczne stare chałupy kurpiowskie. Tu urodziła się, mieszkała i tworzyła znana badaczka dziejów oraz kultury materialnej i duchowej Puszczy Białej Maria Żywirska, pochowana na tutejszym cmentarzu. Stąd pochodził też Stanisław Pomian-Srzednicki, pierwszy w niepodległej Polsce prezes Sądu Najwyższego (1917-1922).
Słowa kluczowe:
Brańszczyk, wieś, gmina, parafia, kościół, chałupa kurpiowska, Puszcza Biała, komora celna, gród, kasztelania.
Literatura:
Żywirska M., Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa: PWN, 1973, 428 s.
Galicka I., Sygietyńska H. (red.): Katalog Zabytków Sztuki. T. X, zeszyt 28: Woj. warszawskie: Powiat wyszkowski. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1974.
Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 557.
Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała, Pruszków: OW „Rewasz”, 2005, s. 176-180.
Dzieje Mazowsza do 1526 roku. Pod red. A. Gieysztora i H. Samsonowicza, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 353..
Strony internetowe:
http://www.kuria.lomza.pl/index.php
