English
Deutsch
Duża wieś i siedziba gminy wiejskiej w płn.-wsch. części pow. wyszkowskiego, licząca ok. 1.380 mieszkańców.
Pierwsza wzmianka o miejscowości (Dlugosedlec) pojawia się w dokumencie księcia Konrada Mazowieckiego potwierdzającym uposażenie biskupstwa płockiego. Data (1203) podana w dokumencie jest z pewnością nieprawdziwa, nie ulega jednak wątpliwości, że dokument odzwierciedla stan wcześniejszy, choć nie ma pewności, czy wszystkie miejscowości wymienione w dokumencie zostały nadane biskupstwu już w momencie jego erygowania (ok. 1075). M. in. na podstawie archaicznego charakteru nazwy miejscowości prof. H. Samsonowicz formułuje pogląd o przynajmniej XI-wiecznych początkach osady. Nazwa miejscowości pochodzi zapewne od kształtu osady, rozciągniętej wzdłuż płynącej między wzgórzami rzeki Wymakracz, lewobrzeżnego dopływu Narwi, która w średniowieczu z pewnością niosła dużo więcej wody i której rola była dla miejscowości znacznie ważniejsza niż dziś. Długosiodło rozwijało się dzięki położeniu przy trakcie, który co najmniej do końca XIII w. był głównym szlakiem łączącym Jaćwież, Żmudź i Auksztotę z Mazowszem. Właśnie pod Długosiodłem w 1262 miała miejsce przegrana bitwa rycerstwa mazowieckiego z wojskami litewsko-ruskimi. Ważnym czynnikiem był styk trzech różnych ekosystemów: puszczańskiego, rolniczego i hodowlanego, co sprzyjało ukształtowaniu wsi jako lokalnego ośrodka wymiany różnych produktów. Otaczająca wieś z trzech stron Puszcza Biała (zwana wtedy Biskupią) dostarczała mieszkańcom żywności oraz drewna, które początkowo służyło na opał i budulec, a zbiegiem czasu także jako surowiec eksportowy. Nie wiadomo co działo się z Długosiodłem od 1262 do ostatniego wielkiego najazdu litewskiego na Mazowsze (1368). W tym okresie zanikły lub utraciły znaczenie niektóre grody (Sypniewo, Święck, Brańsk – dziś Brańszczyk) oraz szereg wymienianych wcześniej miejscowości na wschodnim Mazowszu. Ponownie Długosiodło pojawia się w 1442, kiedy to biskup płocki Paweł Giżycki wystawia dokument lokacyjny wsi na prawie chełmińskim, a jej wójtem zostaje Jan Walkowicz z Wąsewa zwany Kuklą. Chyba najistotniejsza zmiana dotyczyła statusu mieszkańców osady. Uzyskiwali oni dziedziczne prawo użytkowania swej działki ziemi, mogli ją powiększać drogą dzierżawy lub kupna, oddawać w dzierżawę, przestrzegając tylko wnoszenia ustalonych w dokumencie świadczeń na rzecz właściciela ziemi – biskupa płockiego. Mogli też podejmować się zleconych dodatkowych zajęć rzemieślniczych, flisu czy pszczelarstwa. Nowy status wsi niewątpliwie korzystnie wpłynął na jej rozwój. Ważnym dla wsi wydarzeniem było powstanie w poł. XV w. kolegiaty w Pułtusku i utworzenie przy niej kapituły. Długosiodło wraz z innymi ziemiami znalazło się w uposażeniu tej kapituły. Zaledwie kilkanaście lat później, w 1462 z fundacji kapituły powstał w Długosiodle pierwszy kościół (drewniany), ozdobiony piękną figurą Chrystusa Frasobliwego (dziś ta figura jest przechowywana w Muzeum Diecezjalnym w Płocku), a 24 lipca 1481 biskup płocki Piotr z Chotkowa erygował tu parafię pw. NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja, przekazując kapitule prawo patronatu. Nowa parafia, początkowo mająca ogromny zasięg od Narwi do Bugu, była stopniowo ograniczana w miarę powstawania wydzielanych z niej nowych (Lubiel – 1547, Poręba – 1638). O rozwoju wsi świadczą kolejne wzmianki źródłowe (1513, 1535). I wreszcie kolejnym aktem ważnym dla dziejów Długosiodła było założenie miasta w 1556 na postawie przywileju wydanego przez króla Zygmunta Augusta na prośbę kapituły pułtuskiej (sam dokument się nie zachował, jego treść jest znana z XVIII-wiecznego odpisu). Dokument lokacyjny nadawał nowemu miastu szereg praw i przywilejów, m.in. prawo do trzech jarmarków rocznie oraz targów w każdy wtorek. Na podstawie kolejnych danych źródłowych można sądzić, że Długosiodło nie urosło do rozmiarów porównywalnych z innymi miastami biskupimi na wsch. Mazowszu, a przyczyniła się do tego dekoniunktura w rozwoju miast zauważalna już pod koniec XVI w. i pogłębiająca się w I poł. XVII w. Szacuje się, że ok. poł. XVII w. miasto mogło liczyć ok. 250-350 mieszkańców. Okres „potopu” szwedzkiego oraz III wojna północna przyniosły wielkie zniszczenia przez maszerujące obce wojska, głód i epidemię zarazy, których mimo sprowadzania osadników kurpiowskich z Puszczy Zielonej nie udało się odbudować do końca XVIII w. Po upadku I Rzeczypospolitej Długosiodło wraz z całą Puszczą Biskupią znalazło się pod panowaniem pruskim w departamencie płockim prowincji Prusy Nowowschodnie. Majątki kościelne zostały skonfiskowane (w 1798), a księża diecezjalni otrzymali skromne pensje państwowe na zasadach podobnych do kleru protestanckiego. Tereny Puszczy Biskupiej zostały objęte zarządem królewskiej komory pruskiej. Prusacy od razu przystąpili do zasiedlania zdobytych ziem polskich kolonistami niemieckimi. Długosiodło i okolice stało się jednym z obszarów najbardziej intensywnej kolonizacji. Po kongresie wiedeńskim władze zaborcze rosyjskie kontynuowały tę akcję. Koloniści zamieszkali w zwartych osadach przez dłuższy czas zachowywali odrębność narodową. Podczas powstania listopadowego przez pewien czas mieściła się tu kwatera główna gen. Jana Skrzyneckiego. 16 maja 1831 wojska polskie pod dowództwem gen. Antoniego Jankowskiego wyparły z Długosiodła oddziały rosyjskie. Za zasługi w tłumieniu powstania dobra k. Długosiodła otrzymał w nadanie z prawem dziedziczenia na zasadach majoratu książę Michaił Gorczakow (Lipniak Majorat). Podczas powstania styczniowego rejon Długosiodła był miejscem częstych postojów i zgrupowań oddziałów polskich. Na przełomie lutego i marca 1863 Zygmunt Padlewski wyprowadził stąd na płn. do Puszczy Myszynieckiej duże zgrupowanie powstańców operujące w rejonie Długosiodła i Przetyczy. 23 maja 1863 pod wsią Łączka k. Długosiodła miała miejsce potyczka oddziału powstańczego Karola Frycze, w której zginęło 23 powstańców (ciężko ranny dowódca zmarł po trzech dniach, pochowany w Porębie). Już pod k. XVIII w. pojawili się też osadnicy żydowscy (początkowo głównie arendarze karczem, później także rolnicy). Pod k. lat 70-tych XIX w. w gminie Długosiodło mieszkało już ok. 670 Żydów (aż dla 653 z nich podstawą utrzymania była uprawa roli). Wg spisu z 1897 mieszkało tu 800 Żydów na ogólną liczbę ludności 1.249 (64,1%). Podczas spisu powszechnego w 1921 wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 801 osób (45,9% mieszkańców Długosiodła). Z czasem uległa zmianie także ich struktura społeczno-zawodowa. W l. 30. XX w. wśród miejscowych Żydów było 59 rzemieślników (20 krawców, 30 szewców, 4 stolarzy, 5 kowali; nawiasem mówiąc, tak duża liczba rzemieślników, że zaopatrywali oni także okoliczne wsie). Już 5 października 1939 wszyscy Żydzi zostali deportowani z Długosiodła do gett (głównie w Białymstoku i Zambrowie). Nieliczni, którym udało się uciec na teren okupowany przez ZSRR, trafili na Syberię, pozostali prawie wszyscy zginęli z rąk Niemców. Przeżyli wojnę tylko nieliczni. W okresie okupacji hitlerowskiej w okolicy działał Lotny Oddział Bojowy AK pod dowództwem Alfreda Wieczorka ps. „Tatar”. 29 lutego 1944 miała miejsce pacyfikacja wsi. Niemcy otoczyli wieś i aresztowali ok. 300 osób. Po brutalnych przesłuchaniach rozstrzelali cztery osoby. Upamiętnia ich kamień ustawiony na dziedzińcu szkoły.
W szkole istnieje izba pamięci, w której oprócz upamiętnienia poległych z rąk okupanta hitlerowskiego są także ciekawe zbiory regionalne i numizmatyczne. W sierpniu 1944 w Długosiodle mieścił się sztab dowódcy niemieckiej grupy armii „Środek” feldmarszałka Waltera Modela, który dzięki informacjom przekazanym przez partyzantów został zbombardowany przez lotnictwo radzieckie. Po wkroczeniu Armii Czerwonej (4.IX.1944), najpierw w pobliskiej wsi Blochy a później w lesie k. Długosiodła znajdował się punkt dowodzenia marszałka Konstantego Rokossowskiego, dowódcy 1. Frontu Białoruskiego.
Dzisiejsze Długosiodło zachowało małomiasteczkowy charakter. Obecny kościół (trzeci z kolei, na miejscu poprzedniego drewnianego zbudowanego staraniem kapituły pułtuskiej w 1746) wzniesiony z czerwonej cegły, nieotynkowany, w stylu neogotyckim (1908-12) wg. proj. Józefa Piusa Dziekońskiego, z dwuwieżową fasadą. W kościele kilka rzeźb późnogotyckich i barokowych pochodzących z poprzedniego kościoła drewnianego. W ołtarzu głównym obraz Wniebowzięcia NMP z 1875 wyk. przez Antoniego Murzynowskiego. Obok kościoła znajduje się drewniana kostnica wzniesiona w końcu XIX w. z gotyckim skrzydłem drzwiowym z okuciami żelaznymi i uchwytem łańcuchowym zapewne pochodzące z k. XVI w. z poprzedniego kościoła. W pobliżu kościoła drewniana plebania z I poł. XIX w. Za kościołem przy ogrodzeniu od str. apsydy dąb szypułkowy „Jan” posadzony w 1481 podczas erygowania parafii, ok. 650 cm w pierśnicy, najstarszy na Mazowszu. Od płn. za cmentarzem przykościelnym znajduje się niewielki skansen-park z izbą kurpiowską krytą strzechą, z pięknie zdobionymi okiennicami i nadokiennikami, a wewnątrz tradycyjnymi sprzętami, meblami i bogatym zdobnictwem ludowym. Niedaleko od kościoła mieszka rzeźbiarz ludowy Kazimierz Sikorski posiadający piękną kolekcję swoich dzieł. Bardzo ciekawą inicjatywą jest „Przystanek – rękodzieło”, mający na celu promocję kultury i tradycji Puszczy Białej.
Długosiodło ma aż dwa pomniki poświęcone T. Kościuszce. Pierwszy to skromny kamienny obelisk postawiony w 1917. Drugi, znacznie okazalszy, w sztucznym kamieniu, przy rynku wzniesiono na 22 lipca 1977. Przy ul. Dąbrowszczaków nr 3 ciekawy dom mieszkalny drewniany z poł. XIX w.
Słowa kluczowe:
Długosiodło, wieś, gmina, parafia, kościół, chałupa kurpiowska, Puszcza Biała, powstanie listopadowe, powstanie styczniowe, pomnik przyrody
Literatura:
Samsonowicz H., Długosiodło – kariera wsi mazowieckiej w średniowieczu, Rocznik Mazowiecki, t. 18 (2006), s. 32-46.
Żywirska M., Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa: PWN, 1973, zwł. s. 41, 42, 44, 45 i 54.
Galicka I., Sygietyńska H. (red.): Katalog Zabytków Sztuki. T. X, zeszyt 28: Woj. warszawskie: Powiat wyszkowski. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1974.
Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 557-559.
Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała, Pruszków: OW „Rewasz”, 2005, s. 193-196.
Dzieje Mazowsza do 1526 roku. Pod red. A. Gieysztora i H. Samsonowicza, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 183, 251, 353-354, 428-429, 438, 443, il. 124.
Strony internetowe:
http://www.osuchowa.pl/dlugosiodlo.html
http://www.kuria.lomza.pl/index.php?wiad=221
http://pl.wikipedia.org/wiki/Dlugosiodlo
http://pl.wikipedia.org/wiki/Dlugosiodlo_(gmina)
http://pl.wikipedia.org/wiki/Parafia_%C5%9Bw._Rocha_w_D%C5%82ugosiodle
