Miasto Legionowo

Geneza powstania Legionowa sięga 1877 r., kiedy w dobrach Potockich oddano do użytku stację Kolei Nadwiślańskiej klasy IV – Jabłonna. Przeznaczeniem linii kolejowej było połączenie rosyjskich twierdz w Modlinie, Warszawie i Dęblinie oraz transport podolskiego zboża do nadbałtyckich portów. Stacja była ówcześnie jedną z 24 stacji na całej linii od Kowla do Mławy. W 1884 r. zatrzymał się na niej wraz ze świtą car Aleksander III, który wizytował zachodnie gubernie. Przy stacji kolejowej, która była podstawowym czynnikiem miastotwórczym, już od początku lat 80. XIX w. zaczęło się rozwijać letnisko Gucin. Powstało w obrębie obecnych ulic Piłsudskiego-Kościuszki-Słowackiego. Nazwa letniska wywodzi się od imienia Augusta Potockiego, nazywanego potocznie Guciem. Hrabia, żyjący w latach 1847-1905, rozparcelował część dóbr położonych przy stacji kolejowej z przeznaczeniem na działki. Do 1885 r. na terenie letniska liczącego ponad 49 morgów wzniesiono 10 drewnianych willi. Z Rejestru Pomiarowego Dóbr Jabłonna wynika, że poza Parkiem Gucin na terenie przyszłego Legionowa istniały także Folwark Kozłówka, osada gajowego Bukowiec, folwark i ogród warzywny Ludwisin.

Poza koleją i letniskiem istotnym czynnikiem miastotwórczym okazał się garnizon rosyjski, którego początki sięgają 1892 r. Wówczas władze carskie wykupiły od hr. Augusta Potockiego tereny leżące na północ od stacji kolejowej. W tym samym roku przystąpiono do budowy kilkudziesięciu drewnianych budynków. Na przełomie XIX i XX w. kompleks koszarowy w Jabłonnie tworzył duże samodzielne miasteczko wojskowe. W 1899 r. stacjonowały tu: 191. Drohiczyński Rezerwowy Pułk Piechoty, Oddział Balonowy Warszawskiego Rejonu Ufortyfikowanego, 4. Batalion Kolejowy. Na stale służyło tu około 3,5 tys. żołnierzy. Tak duże miasteczko wojskowe w marcu 1899 r. car Mikołaj II nazwał „Obozem Feldmarszałka Hurki” – dla upamiętnienia feldmarszałka Józefa Władimirowicza Hurki, zwycięskiego dowódcy w wojnie z Turcją, byłego warszawskiego generała gubernatora (1883-1894) i założyciela garnizonu w Jabłonnie w 1892 r. Nazwisko Hurki już za jego życia weszło do kanonu patriotycznego rosyjskiej armii. Jednakże na ziemiach polskich było obok A. Apuchtina synonimem radykalnej rusyfikacji i prześladowań Polaków. W lutym 1910 r. zapadła decyzja o skasowaniu pułków rezerwowych. W tym samym roku ich miejsce zajął 8. Estlandzki Pułk Piechoty – elitarna carska jednostka, która w 1911 r. obchodziła w Jabłonnie 200-lecie istnienia. Warto podkreślić, że w tym czasie przy pułku wychowywał się Igor Newerly – późniejszy znany pisarz. Jako chłopiec mieszkał w koszarach z rodziną, a jego ojczym był dowódcą kompanii karabinów maszynowych. Wspomnienia z Jabłonny pisarz sugestywnie przedstawił w autobiograficznej powieści pt. Zostało z uczty bogów.

Czwartym czynnikiem miastotwórczym była Huta Szkła Jabłonna. W zakładzie założonym w 1897 r. produkowano głównie butelki do piwa. Na początku XX w. huta zatrudniała około 70 osób. Wydarzenia z lat 1877-1918 zdeterminowały rozwój przestrzenny przyszłego Legionowa. Cechą wspólną letniska, koszar i huty szkła było położenie w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolejowej. Tu też należy doszukiwać się zalążków terytorialnych i najstarszych zabytków przyszłego Legionowa.

W listopadzie 1918 r. niemieckie koszary przy stacji Jabłonna rozbroiła kompania Polskiej Organizacji Wojskowej pod dowództwem Polikarpa Wróblewskiego z Chotomowa. Wkrótce garnizon stał się miejscem formowania jednostek Wojska Polskiego. 15 stycznia 1919 r. gen. Stanisław Szeptycki, szef Sztabu Generalnego WP wydał rozkaz, którego następstwa były znamienne dla koszar w podwarszawskiej Jabłonnie. Czytamy w nim m.in. Naczelny Wódz W.P. Pismem z dnia 4.I.1919, chcąc wynagrodzić zasługi Legionów Polskich (…) i utrwalić tradycję ich bojów i ofiarnej pracy w warunkach najcięższych, ustanowił, by pułki te w Armii Polskiej nazwę Pułków Legionowych zachowały się i numerację od 1 w ogólnej ilości 6-ciu (…) Dla utrzymania tradycji należy o ile możności zatrzymać dawne przydziały pułkowe oficerów i żołnierzy, np. oficerów i żołnierzy dawnego 1 p.p. Legionów przydzielić się do tworzącego się 1 p.p. Tym samym rozkazem w Jabłonnie został powołany Inspektorat Piechoty Legionów, którego dowództwo objął 15 stycznia 1919 r. gen. Bolesław Roja. Jego zadaniem było zorganizowanie dywizji legionowej i uzupełnianie jej pułków dawnymi legionistami, jak i nowymi ochotnikami. Szczególna atmosfera miejsca, wspomnienia dawnych walk i zgromadzenie w jednym garnizonie wielu dawnych legionistów, skłoniły gen. Roję do nadania koszarom w Jabłonnie w 1919 r. nazwy Legionowo. W ten sposób upamiętnił on czyn zbrojny Legionów Polskich z lat 1914-1917, a także osadę Legionowo, istniejącą w czasie I wojny światowej na Polesiu Wołyńskim.

Lata 1919-1939 to okres dynamicznego rozwoju Legionowa. Proces parcelacji dóbr Maurycego hr. Potockiego (syna Augusta) rozpoczęty w 1925 r. przekształcił dotychczasowe tereny leśne w ogromny plac budowy. Osada parcelacyjna Jabłonna Legionowa I, II i III, wieś Cegielnia oraz folwark Ludwisin. Utworzenie samodzielnej gminy pozwoliło mieszkańcom Legionowa uregulować życie społeczne osiedla. W grudniu 1933 r. arcybiskup Aleksander Kakowski erygował parafię pw. św. Jana Kantego. Rok później z inicjatywy proboszcza parafii ks. Anatola Sałagi założono cmentarz na tzw. III Parceli. W latach 30. XX w. w Legionowie funkcjonowały poczta, 4 szkoły powszechne, szkoła handlowa, Państwowy Instytut Meteorologii, Towarzystwo Miłośników Osiedla Legionowo, Związek Legionistów, Ochotnicza Straż Pożarna.

Nieco inaczej potoczyło się życie garnizonu. Koszary w Legionowie odegrały istotną rolę w czasie Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 r. To z nich wyruszyła do boju 10. Dywizja Piechoty, tzw. „dywizja ostatniej szansy”, która rozstrzygnęła na korzyść Polski losy bitwy pod Radzyminem. Po zakończeniu działań wojennych zakwaterowano tu jednostki: 1. Dywizjon Pociągów Pancernych, 2. Batalion Mostów Kolejowych oraz 2. Batalion Balonowy. Szczególnie znany był ostatni oddział. Jego piloci, mieszkańcy Legionowa, Franciszek Hynek, Zbigniew Burzyński, Władysław Pomaski kilkakrotnie wygrali prestiżowe zawody balonowe o puchar im. Gordona Bennetta. Sukcesy były możliwe dzięki doskonałym balonom produkowanym od 1925 r. w legionowskiej Wytwórni Balonów i Spadochronów. W 1935 r. zakład odwiedził światowej sławy pilot i naukowiec, profesor August Piccard, gdzie zapoznał się z tajnikami produkcji i doświadczeniami polskich pilotów w lotach na wysokość. W 1938 r. mjr Jerzy Mazurek i inż. Józef Paczosa zaprojektowali największy balon świata „Gwiazdę Polski”. Jego start na wysokość 30 km zaplanowali w Dolinie Chochołowskiej. Niestety, pożar balonu uniemożliwił pokonanie wysokości 30 km. Swoisty koloryt nadawali osadzie oficerowie pancerniacy. W garnizonie stacjonowało pięć pociągów pancernych. We wrześniu 1939 r. ich załogi wzięły ofiarny udział w wojnie obronnej.

We wrześniu 1939 r. Legionowo było położone w cieniu walk o twierdzę Modlin. 13 września do osady wkroczyły pierwsze jednostki hitlerowskie. Już w początkowym roku okupacji, w lutym 1940 r. w Palmirach zamordowano wielu wybitnych obywateli Legionowa, działaczy społecznych i politycznych – założycieli miasta. Wśród ofiar byli urzędnicy, przemysłowcy, kupcy, wojskowi, lekarze i inżynierowie. W czasie powojennej ekshumacji przeprowadzonej w maju 1946 r. udało się ustalić nazwiska zaledwie 78 ofiar, z tego 48 z Legionowa. Upamiętnia je tablica ufundowana z inicjatywy zasłużonego ks. płk. Jana Mrugacza w kościele garnizonowym oraz mogiła „I” w Palmirach. Okres okupacji w pamięci mieszkańców zapisał się także wspaniałą postawą nauczycieli tajnego nauczania, ofiarnymi walkami żołnierzy Armii Krajowej I Rejonu „Marianowo-Brzozów” VII Obwodu podczas powstania warszawskiego na terenie Legionowa. Tragiczną kartę tworzy historia getta na terenie Ludwisina i wymordowanie społeczności żydowskiej w ośrodku zagłady w Treblince. 28 października 1944 r. do Legionowa wkroczyły pierwsze oddziały radzieckiej 47. Armii.

Według danych z lipca 1946 r. osada liczyła prawie 10 tys. mieszkańców. W 1947 r. w Legionowie odbyła się pożegnalna defilada 1. Warszawskiej Dywizji Kawalerii. Jej rozformowanie zamknęło tysiącletnie dzieje jazdy polskiej. Lata 1945-1952 były trudną drogą do uzyskania przez Legionowo praw miejskich. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza z 3 maja 1952 r. osadzie został nadany ustrój miejski. W granice miasta zostały włączone także 2 gromady: Bukowiec oraz Łajski-Grudzie. W 1974 r. przyjęto plan zagospodarowania przestrzennego Legionowa, uwzględniający budowę fabryki domów w Łajskach i budowę „Osiedla Jagiellońska” dla 15 tys. mieszkańców. Obecnie w zasobach Legionowskiej Spółdzielni Lokatorsko-Własnościowej mieszka ok. 25 tys. z 50 tys. wszystkich mieszkańców. Po II wojnie światowej reaktywowano w Legionowie Warsztaty Remontowe Spadochronów, które z czasem przekształciły się w Zakłady Sprzętu Technicznego i Turystycznego „Aviotex”. Zakłady działające w Legionowie w latach 1949-1998 słynęły w całej Polsce i na świecie z produkcji samochodów i namiotów. Realizowały zamówienia dla wojska, m.in. spadochrony desantowe, stroje kompensacyjne dla pilotów odrzutowców i nurków. Doskonała jakość wyrobów spowodowała, że zakładowi zaproponowano opracowanie i wyprodukowanie wyposażenia dla alpinistów i pilotów balonowych. W 1983 r. na balonie „Polonez” wyprodukowanym w legionowskiej wytwórni polska załoga Stefan Makne i Ireneusz Cieślak zwyciężyła w zawodach o Puchar im. Gordona Bennetta zorganizowanych we Francji. Częstym gościem w zakładach była także słynna himalaistka Wanda Rutkiewicz (1943-1992). Z innych ważniejszych przedsiębiorstw okresu PRL należy wymienić Mazowieckie Zakłady Wapienno-Piaskowe działające od 1959 r., Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Blach „Bistyp” oraz Mazowiecki Kombinat Budowlany. Od chwili zakończenia II wojny Legionowo było ważnym garnizonem wojskowym i ośrodkiem szkolenia Służby Bezpieczeństwa PRL. Funkcjonowała tu Wyższa Szkoła Oficerska Ministerstwa Spraw Wewnętrznych im. Feliksa Dzierżyńskiego, która po zmianach ustrojowych w 1990 r. została przekształcona w Centrum Szkolenia Policji. W latach 1947-2011 w Legionowie stacjonowało dowództwo 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej, a miasto było dużym tyłowym garnizonem wojskowym.

W grudniu 1987 r. Legionowo zostało wpisane do urzędowego rejestru miast prezydenckich, gdyż przekroczyło liczbę 50 tys. mieszkańców. Jego pierwszym prezydentem został inż. Kazimierz Kurnicki. Po zmianach ustrojowych w 1990 r. miasto stało się w pełni samodzielną gminą. Jednym z elementów budowania tożsamości lokalnej były liczne inicjatywy związane z upowszechnianiem historii Legionowa i budowaniem wokół niej tożsamości lokalnej. Do ważniejszych inicjatyw w tym zakresie zaliczyć należy odsłonięcie w 1994 r. pomnika Polski Walczącej na rondzie Armii Krajowej. Monument powstał w wyniku długoletnich starań ppłk. Edwarda Dietricha (1910-2005) ps. „Ralf”, żołnierza AK, od 1995 r. Honorowego Obywatela Miasta Legionowa.

Źródło: Jacek Szczepański „Powiat legionowski. Przewodnik subiektywny” Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki 2011

Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Legionowo