Miasto Grodzisk Mazowiecki

Miasto (ok. 28.600 mieszkańców) leżące nad rzeczką Mrowną, przy linii kolejowej Warszawa-Skierniewice, na skrzyżowaniu dróg nr 719 Warszawa-Żyrardów i 579 Kazuń-Radziejowice.

Teren bardzo wczesnego osadnictwa, co potwierdzają liczne stanowiska archeologiczne. Najbardziej okazałym jest nazywane „Szwedzkimi Górami” grodzisko datowane na XI-XIII w. znajdujące się ok. 1,5 km na płn.-zach. od stacji kolejowej, na łąkach koło wsi Chlebnia.

Najstarsze dokumenty dotyczą tutejszej parafii (erygowanej zapewne w XII w.) i pochodzą z 1355 r. W końcu XIV w. była to własność rodu Grodziskich herbu Ostoja, w XV i XVI w posiadaniu Hieronima i Wojciecha Okuniów, staraniem których 22 lipca 1522 r. Zygmunt Stary nadał osadzie prawa miejskie magdeburskie. Niestety, w 1540 r. wielki pożar zniszczył miasto, mozolnie odbudowywane w kolejnych latach. Pod koniec XVI w. wielkopolski ród Mokronowskich wchodzi w posiadanie pobliskiej wsi Jordanowice. W 1623 r. Mokronowscy są już właścicielami miasta i kilku okolicznych wsi. Wojny szwedzkie, fala epidemia jaka przewala się przez wygłodzony i spustoszony kraj powoduje regres osadnictwa i upadek miasta, mimo nowych przywilejów nadanych przez Augusta III Sasa. W 1825 r. jest tu tylko 655 mieszkańców. Dopiero zbudowanie kolei warszawsko-wiedeńskiej oraz działalność nowego właściciela miasta hrabiego Henryka Skarbka, który parceluje część dóbr powoduje zmianę sytuacji: wzrost liczby mieszkańców, budowę fabryk. Paradoksalnie wtedy (1870) Grodzisk traci prawa miejskie. W 1884 r. powstaje zakład wodoleczniczy dr Michała Bojasińskiego licznie odwiedzany przez elitę Warszawy – m.in. gościli tu Władysław Reymont i Adolf Dygasiński. W końcu XIX w. przemysł w mieście bierze górę nad funkcjami letniskowymi, które pomału schodzą na dalszy plan. Przywrócenie praw miejskich w 1915 r., powstanie kolejnych fabryczek (Zakłady Chemiczne „Grodzisk”, Zakłady Materiałów Ściernych „Słoń”), uruchomienie Elektrycznej Kolei Dojazdowej powoduje, że w 1931 r. Grodzisk (od 1928 r. zwany Grodziskiem Mazowieckim) liczy 15.880 mieszkańców. W czasie II wojny światowej życie straciło ok. 5 tys. mieszkańców – głównie Żydów, którzy stali się ofiarami niemieckiego ludobójstwa.

Dzisiejsze miasto stara się harmonijnie łączyć funkcje ośrodka przemysłowego, ważnego węzła komunikacyjnego i centrum handlowo-usługowego z wygodnym i przyjaznym dla mieszkańców miejscem do życia.

Turysta koniecznie powinien odwiedzić zabytkowy kościół św. Anny, dworek w Jordanowicach, zabytki związane z koleją warszawsko-wiedeńską. Obowiązkowo trzeba przejść deptakiem miejskim (ul. 11 Listopada i pl.Wolności) aby zapoznać się z historycznym układem urbanistycznym oraz z uliczną galerią obrazów Józefa Chełmońskiego (1849-14, mieszkańca pobliskiej Kuklówki), którego pomnik stoi w pobliżu dworca kolejowego. Warto odwiedzić także zrewitalizowane tereny parku Skarbków i stawów Goliana.

Większość zabytkowych willi pozostaje w rękach prywatnych – są zatem niedostępne, ale warto choćby zza płotu popatrzeć na budynek zakładu wodoleczniczego dr Bojasińskiego z 1884 r. (ul. Kilińskiego 12), wille „Foksal” z 1845 r. (ul. Bartniaka 26), willę „Kaprys” z 1886 r. (Okólna 1), willę „Kniaziew” z 1911 r. (ul. Suwalska 15 – letnia rezydencja gen. Eugeniusza Dymitriewicza Kniaziewa), czy willę Radogoszcz z końca XIX w. (ul. Sienkiewicza 31 – mieści się tu galeria sztuki).

W Grodzisku przy ul. Łąkowej działa prywatna Galeria Instrumentów Folkowych założona przez Antoniego Kanię, twórcę i muzyka zespołów folkowych, który wraz z przyjaciółmi zgromadził tu ponad 1.000 różnych instrumentów, przeszkadzajek i zabawek muzycznych.

Na terenie bazy Warszawskiej Kolei Dojazdowej funkcjonuje Izba Tradycji Elektrycznej Kolei Dojazdowej, zbudowanej w 1927 r. przez spółkę „Siła i Światło”. Można tu zobaczyć oprócz zdjęć, makiet i modeli również autentyczną kolejkę wożącą kiedyś pasażerów i eksponaty w postaci wyposażenia konduktora, biletów, przedmiotów zaplecza technicznego.

Źródło: Krzysztof Bąkała. Powiat grodziski. Przewodnik subiektywny. Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2012.

Internet: http://www.grodzisk.pl

http://pl.wikipedia.org/wiki/Grodzisk_Mazowiecki