Miasto Gostynin

Gostynin, liczący obecnie ok. 20 tys. mieszkańców, jest starym mazowieckim grodem, położonym nad Skrwą Lewą, na pograniczu Kotliny Płockiej i Równiny Kutnowskiej. Miasto zajmuje obszar 32,4 km2, w tym tereny leśne 17,8 km².

Ludzie zamieszkiwali ten obszar już w późnym paleolicie. Na podstawie odnalezionych śladów (ok. 800 m na pd.-wsch. od rynku), przypuszcza się, że we wczesnym średniowieczu, między VI a VIII w., istniała tu osada o charakterze stałym.

Wczesny gród gostyniński został założony w XIII w. (ok. 1240 r.) przez Konrada Mazowieckiego w miejscu obecnego cmentarza rzymskokatolickiego (obok jez. Kocioł), na tzw. Łysej Górze. Nazwa „Gostynin” pojawia się w dokumentach pisanych w 1279 r., gdy przebywał w grodzie książę płocki Bolesław II Mazowiecki. Od roku 1329 występuje jako stolica kasztelanii, natomiast prawa miejskie (lokacja na prawie chełmińskim) gród otrzymał w 1382 r. z rąk księcia mazowieckiego Siemowita IV Płockiego. Za jego też czasów oraz wcześniej, za panowania jego ojca – Siemowita III, Gostynin rozwijał się dynamicznie, gdyż był siedzibą książąt mazowieckich i leżał na szlakach handlowych, bursztynowym i solnym. Wzniesiono zamek gostyniński, zaczęło się także rozwijać osadnictwo na prawym brzegu Skrwy.

Przyłączenie Ziemi Gostynińskiej do Korony nastąpiło w 1462 r., za panowania Kazimierza Jagiellończyka, który potwierdził też posiadane przez miasto przywileje. Gostynin został siedzibą powiatu w województwie rawskim. W roku 1520 miasto otrzymuje z rąk Zygmunta I Starego prawo użytkowania okolicznych lasów. Wg opisów, po lustracji woj. rawskiego w 1564 r., Gostynin posiadał 265 domów, browar, karczmę oraz kilka młynów.

W 1612 r. umiera na gostynińskim zamku uwięziony tu wraz z braćmi po zajęciu Moskwy w 1611 r. car Rosji Wasyl Szujski.

Pomyślny okres dla Gostynina kończy się w połowie XVII wieku i związany jest głównie z najazdem szwedzkim. Poważnym uszkodzeniom wojennym uległ zamek, spłonęła także część miasta. W roku 1660 Gostynin liczył zaledwie 20 domów. W 1772 r. ataki wojsk rosyjskich na broniących się konfederatów barskich były przyczyną kolejnych zniszczeń. Niemniej ilość domów wzrosła w końcu wieku (1797 r.) do 89, a miasto liczyło około 500 mieszkańców. Były też 3 kościoły, 3 młyny, browar, tartak oraz drewniany ratusz na rynku.

Znaczne straty poniosło miasto w 1809 r. podczas licznych przemarszów wojsk oraz dużego pożaru. Po sprowadzeniu w 1824 r. ok. 100 tkaczy z Niemiec Gostynin stał się ważnym ośrodkiem produkcji sukna. Nastąpił wzrost liczby ludności, zbudowano hale targowe, nowy ratusz. Nastąpił też terytorialny rozwój miasta. W roku 1839 odbudowano kościół parafialny św. Marcina, zniszczony uprzednio przez pożar.

Powstanie styczniowe nie ominęło Gostynina. W okolicach działało wiele oddziałów powstańczych. Znany z szeregu udanych akcji, między innymi z oswobodzenia jeńców polskich z rąk kozaków w okolicach Jez. Białego, był oddział polski pod dowództwem Emeryka Syrewicza, byłego lekarza wojskowego armii rosyjskiej. Oddział ten utrzymał się do grudnia 1863 roku.

Oprócz ludności polskiej i niemieckiej mieszkali w Gostyninie Żydzi. Synagoga, która spłonęła w 1809 r. została odbudowana, lecz kolejny pożar w 1899 roku ponownie ją strawił.

W 1925 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z Płockiem i Kutnem, co spowodowało jego szybszy rozwój. W 1928 r. czynnych było aż 300 warsztatów rzemieślniczych. W 1939 r. Gostynin liczył 12 tys. mieszkańców.

Okres II wojny światowej zaznaczył się eksterminacją ludności. Rozstrzelano ok. 100 osób, ok. 4 tys. Żydów wywieziono do miejsc zagłady. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo ponad 15% całej zabudowy miejskiej. O tragicznych latach okupacji mówią tablice pamiątkowe w mieście i mogiły na cmentarzu. Wyzwolenie miasta nastąpiło 18 stycznia 1945 r.

Po wojnie w Gostyninie rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe i powstało kilka zakładów przemysłowych. Przybyły nowe szkoły, placówki kulturalne i ośrodki sportowe. Miasto rozbudowuje się z uwzględnieniem ochrony środowiska naturalnego.

Gostynin leży w obszarze występowania wód geotermalnych, wyszczególnionego jako okręg grudziądzko-warszawski. Zakres temperatur oscyluje między 20 a 60ºC. Wynik badań wód podziemnych w rejonie Gostynina potwierdził występowanie w solankach jonów jodu i bromu, o zawartościach kwalifikujących te wody jako zdatne leczniczo. Energia wód geotermalnych służyć może w systemach ciepłowniczych miasta.

Najciekawszym zabytkiem Gostynina jest zamek, sięgający swymi początkami XIV w. W XIX w. zaadaptowany na świątynię ewangelicką. Odbudowany jako obiekt hotelowo-gastronomiczny w 2009 r.

Do interesujących obiektów należy także klasycystyczny piętrowy ratusz z 1824 r., znajdujący się przy Rynku (dawniej Placu Wolności). Ratusz został zbudowany wg projektu Hilarego Szpilowskiego, na planie kwadratu z trzytraktowym układem wnętrz. Budynek bogaty jest w klasycystyczne detale architektoniczne, elewacje przedzielone są gzymsami kordonowymi, okna parteru osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach arkadowych, a okna na piętrze – prostokątne. Całość zwieńcza czterospadowy dach z czworoboczną wieżyczką zegarową ze ścianką attykową.

Klasycystyczne hale targowe, wzniesione w latach 1832-1834 przez kupców gostynińskich, cechują arkadowe podcienia na kolumnach toskańskich i filarach o skośnych ścianach. Na uwagę zwiedzających zasługuje również szereg domów mieszkalnych murowanych i drewnianych z I poł. XIX w., skupionych głównie w centrum miasta.

Do rejestru zabytków Gostynina wpisane są, poza zamkiem ze wzgórzem zamkowym i ratuszem, również układ urbanistyczny miasta (XIV w. oraz I poł. XIX w.), dom przy ul. Floriańskiej 14 oraz cmentarz parafialny z końca XIX w., z kilkoma zabytkowymi pomnikami. Ponadto szereg obiektów zostało wpisanych do ewidencji konserwatorskiej. Są wśród nich: cerkiew (obecnie dom mieszkalny przy ul. 3 Maja), młyn wodny w Gostyninie-Piechocie, dworzec kolejowy i wieża ciśnień, budynek liceum ogólnokształcącego z 1905 r., kaplica pw. św. Jakuba Apostoła (poł. XIX w.), budynek dawnego zajazdu na Rynku, hale targowe, jak również szereg dawnych domów położonych przy ulicach: 3 Maja, Floriańskiej, Zamkowej (dawne osiedle tkaczy), Słowackiego, a także przy Rynku.

Źródło: Jan Rostowski „Piesze znakowane szlaki turystyczne okolic Płocka”, PTTK Oddział Miejski w Płocku 2008.

Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gostynin