Miasto Szydłowiec

Miasto na płd. woj. mazowieckiego, siedziba gminy i powiatu. Położone na Przedgórzu Iłżeckim nad rz. Korzeniówką liczy ok. 12.000 mieszkańców.

Bogata historia Szydłowca sięga początków XIII w., kiedy jako wieś służebna i osada targowa był własnością pochodzącego z Moraw rodu Odrowążów, który zdobył za czasów Piastów i Jagiellonów ogromny prestiż, wchodząc w posiadanie wielkich dóbr ziemskich, urzędów i godności. Drogą rodzinnych podziałów miasto przypadło bocznej linii Odrowążów z Chlewisk, którzy przybrali nazwisko Szydłowieccy i z nimi wiąże się jego dalszy rozwój. Bracia Jakub i Sławko, jako pierwsi z tego rodu, erygowali w 1401 drewniany kościół farny i z ich starania Szydłowiec otrzymał w 1427 prawa miejskie. Kazimierza Jagiellończyk w 1470 nadał miastu prawa magdeburskie. W l. 1470-1480 Stanisław Szydłowiecki – marszałek dworu i wychowawca synów królewskich wybudował murowany, obronny zamek na miejscu dawnego grodu. Na przełomie XV/XVI w. jego syn Jakub – burgrabia krakowski i podskarbi wielki koronny ufundował nowy, murowany z piaskowca kościół farny. Szybki rozwój miasta nastąpił za czasów jego brata Mikołaja, który uzyskał królewskie przywileje na targi, jarmarki, skład i handel żelazem. Mikołaj kontynuował też prace w kościele farnym oraz poszerzył granice miasta. W l. 1515-1530 gotycki zamek przebudował na renesansową siedzibę rodową, wzniósł kościół św. Ducha i św. Anny wraz z przytułkiem, szpitalem i szkołą parafialną. Mikołaj Szydłowiecki – podskarbi koronny, doradca królów Jana Olbrachta i Zygmunta Starego wraz z bratem Krzysztofem – kanclerzem wielkim koronnym należeli do najwybitniejszych postaci epoki Odrodzenia i na nich zamknęła się linia męska rodu Szydłowieckich. Wraz z małżeństwem córki Krzysztofa, Elżbiety z Mikołajem Radziwiłłem „Czarnym” Szydłowiec przechodzi w 1547 we władanie tego potężnego rodu. Rozpoczyna się ponad 250-letnia epoka „Hrabstwa Szydłowieckiego Radziwiłłów”, którzy rezydowali na stałe w Nieświeżu, ale nadal troszczyli się o rozwój miasta. W okresie jego największej świetności w pierwszej poł. XVII w. Radziwiłłowie dwukrotnie przebudowali zamek, wokół którego powstał folwark, ogród i zwierzyniec, w 1629 ukończyli budowę ratusza i hojnie uposażyli kościół farny. Za tych dwóch znamienitych rodów Szydłowiec zdobył duże znaczenie, jako ważny ośrodek przetwórstwa żelaza, licznych rzemiosł, handlu, a także wydobycia i obróbki słynnego białego piaskowca, z którego zbudowano miasto. Dlatego też w prężnie rozwijającym się ośrodku przybywało osadników włoskich, żydowskich, niemieckich, litewskich, a nawet szkockich. Na wielotygodniowe targi i jarmarki zjeżdżali kupcy z całej Polski, Jeszcze w połowie XVII w. Radziwiłłowie dostawali z dóbr szydłowieckich 15 tys. intraty, co było na owe czasy ogromną sumą. Jednak wkrótce wojny szwedzkie i epidemie spowodowały ruinę i katastrofalne wyludnienie miasta. W 1696 Dominik M. Radziwiłł wydał dokument, w którym zachęcał osadników do zajmowania wolnych domostw i gwarantował bezpieczeństwo majątków. Wtedy to nastąpił lawinowy napływ żydowskich rzemieślników i kupców, którzy z czasem liczebnie i gospodarczo zdominowali życie miasta. Osiedlali się w jego płn. części na Skałce. W 1711 zbudowali synagogę, założyli kirkut, a na dawnym rynku Skałecznym wybudowali sukiennice. Jednak Sz. nigdy już nie odzyskał dawnej świetności. Po bezpotomnej śmierci Mikołaja, Radziwiłłowie zarządzali szydłowieckimi dobrami do 1802, kiedy przeszły w drodze licytacji w ręce Anny Sapieżyny, która z kolei w 1828 odsprzedała majątek skarbowi Królestwa Polskiego. Wiek XIX przyniósł znaczne straty spowodowane m. in. walkami podczas powstania styczniowego i tragicznym pożarem w 1876. Dopiero linia kolejowa położona w 1885 trochę ożywia miasto, powstają małe garbarnie, zakłady kamieniarskie i metalowe (Szydłowiec od I poł. XIX w. był ważnym ośrodkiem Staropolskiego Okręgu Przemysłowego). W okresie międzywojennym działała tu znana fabryka powozów i bryczek (także karoserii do samochodu „AS” – pierwszych taksówek warszawskich).

We wrześniu 1939 zaciętą bitwę z Niemcami stoczono w rejonie Baraku, którą upamiętnia pomnik i kwatery poległych na parafialnym cmentarzu. W okolicy Sz. w czasie II wojny światowej działały oddziały mjr Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Tuż przed jej wybuchem ok. 70% mieszkańców Szydłowca (ponad 7000) stanowili Żydzi. Społeczność ta przestała istnieć w styczniu 1943, kiedy ostatnich Żydów z miasta i okolic z utworzonego w zamku getta Niemcy wywieźli do obozu w Treblince. Pozostał po nich jeden z największych w Polsce kirkut. Podczas okupacji zniszczono ponad połowę zabudowań, przeżyło zaledwie 3 tys. mieszkańców. Po wojnie miasto znacznie się rozbudowało, rozwinął się tradycyjny przemysł kamieniarski oraz działalność regionalna i kulturalna. Szydłowiec uzyskał tytuły: Stolica Kulturalna Mazowsza 2005 i Gmina Fair Play 2007. Od wielu lat odbywają się takie imprezy, jak: Szydłowiecka Wiosna Kulturalna, Zamkowe Spotkania Teatralne, Ogólnopolski Przegląd Kapel i Zespołów Ludowych Stylizowanych im. Jana Derlety, Noc Kupały, Dzień Kultury Żydowskiej „Mazel Tow” i inne. Wygląd miasta radykalnie uległ zmianie dzięki prowadzonej rewitalizacji unikalnych zabytków, na którą otrzymał dofinansowanie z UE.

Jako jeden z nielicznych w regionie Szydłowiec zachował w dużej mierze swój pierwotny 3-rynkowy układ urbanistyczny, pozwalający prześledzić jego rozwój. Poza głównym rynkiem, zwanym Katolickim, w XVI w. powstał Rynek Skałeczny, zwany Żydowskim (obecnie plac M. Konopnickiej) i Składowy, zwany też Słomianym (obecnie plac Wolności). Oba miały charakter handlowy. Istniał jeszcze czwarty rynek tzw. Plebański, ale czas zatarł jego funkcje i znaczenie. W Sz. znajduje się także wiele wysokiej klasy zabytków i ciekawych miejsc, najstarsze pochodzą z XV w. Z epoki Szydłowieckich i Radziwiłłów koniecznie trzeba zobaczyć kościół farny, ratusz i zamek.

Kirkut przy ul. Wschodniej, a ściślej lapidarium utworzone po 1957 o pow. 2,8 ha – jeden z największych w Polsce wg liczby zachowanych nagrobków (ok. 1800). Wykonane zostały z miejscowego piaskowca w l. 1831-1942. Przeważają macewy z inskrypcjami w języku hebrajskim oraz elementami dekoracyjnymi o głębokim znaczeniu symbolicznym. Są również nagrobki w formie sarkofagu i ściętego drzewa. Ich różnorodność jest zadziwiająca, na całym kirkucie nie ma dwóch tak samo skomponowanych nagrobków. W 1971 umieszczono na cmentarzu tablicę upamiętniającą 16 tys. wymordowanych Żydów z rejonu Szydłowca. Przy ul. Garbarskiej 3 znajduje się Synagoga Garbarska zbudowana w 1730 w stylu barokowo-klasycystycznym przez rodzinę Ajzenbergów – właścicieli garbarni. Była to niewielka prywatna bóżnica, z dwiema izbami dla ok. 100 osób. Podczas wojny zdewastowana przez nazistów, później stała opuszczona. Z oryginalnej budowli pozostała tylko ściana frontowa oraz kuczka z fragmentami malowideł. Obecnie mieści się w tu Stowarzyszenie LOGOS. W zach. części rynku stoi „Dom pod Dębem” wybudowany w 1819 w stylu klasycystycznym na cele oświatowe z fundacji A. Sapieżyny. Jeden z nielicznych zabytków tego stylu w rejonie. Obecnie mieści hotel i IT. Ciekawe są też kamienice, charakterystyczne dla zabudowy mazowieckich małych miast i miasteczek – najstarsze pochodzą z XIX w. Większość z nich znajduje się przy rynku oraz ulicach Radomskiej, Kamiennej i 1 Maja. Pręgierz stojący przed ratuszem to unikalny zabytek w skali kraju. Jest to późnorenesansowa kolumna z XVII w. o wys. 2,5 m wykonana z piaskowca szydłowieckiego. W połowie wysokości wykuto 4 płaskorzeźbione maszkarony z żelaznymi uchwytami do przywiązywania skazańców. Ostatni raz pręgierz pełnił swą funkcję w 1788. W jego sąsiedztwie na pękatej kolumnie ozdobionej liśćmi akantu i zwieńczonej platformą z balustradą stoi zrekonstruowany posąg szydłowieckiej mieszczki, zwany kolumną „Zośki”. Przypomina o czasach sądów miejskich, kiedy wsadzano na nią kobiety, które „wstyd straciły ku pośmiewisku ludu i zbawiennej przestrodze innych kobiet”. Pomnik Tadeusza Kościuszki w płd. części rynku wzniesiono w 1923 z fundacji zarządu miasta za kwotę 30 mln marek polskich. Wpisany do rejestru zabytków jest najstarszym, zachowanym w pierwotnym miejscu pomnikiem w Sz. Dość ciekawym obiektem jest tzw. „Góra Trzech Krzyży”; Ta porośnięta trawą i krzewami hałda powstała z odpadów z pobliskich kamieniołomów. Wierzono, że trzy krzyże zagrodzą drogę epidemiom, które regularnie nawiedzały miasto w XVII-XIX w.

Przez Szydłowiec przebiega Obszar Chronionego Krajobrazu „Lasy Przysusko-Szydłowieckie”, które są pozostałością pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej. W naturalnym siedlisku występują tu pomnikowe okazy buka, modrzewia i dębu, których wiek szacuje się na 250 300 lat. Na płd. kompleksu leśnego utworzono Rezerwat „Cis A” o pow. 6,1 ha i „Cis B” o pow. 10,5 ha dla ochrony naturalnego środowiska cisa, dorastającego tu nawet do wys. 9 m. Ochroną prawną objęto także 3 nieczynne szydłowieckie kamieniołomy: „Łom Pikiel”, „Łom Podkowiński” i „Łom na Polankach”. Przez miasto przebiegają szlaki turystyczne i rowerowe, a w po samym mieście wiedzie ścieżka edukacyjna „Szydłowiec – miasto na kamieniu”, spacerując nią można poznać ważniejsze zabytki miasta zbudowane z piaskowca. Miejska Informacja Turystyczna znajduje się w odrestaurowanym Hotelu „Pod Dębem”, Rynek Wielki 5a.

Źródło:

http://www.szydlowiec.pl/index.php/dla-turysty.html

K. Kunicki, T. Ławecki, L. Olchowiak-Adamowska - „Przewodnik Mazowsze”