Miasto Serock

Miejscowość w północnej części powiatu legionowskiego. Serock jest jednym z najstarszych miejscowości na Mazowszu. Przypomina o tym dobrze zachowane grodzisko Barbarka przy ul. Radzymińskiej, o dużej wartości historycznej. Pierwszą wzmiankę o nim spotykamy w tzw. falsyfikacie mogileńskim z 1065 r. Dotyczyła ona dochodów uzyskiwanych z komory celnej na Bugu i z grodu książęcego w Serocku (ówcześnie Syrozch). Gród funkcjonował od XI do XIII w. i sprawował wówczas kontrolę nad drogami wodnymi na Narwi i Bugu. W tym okresie, jak ustaliła podczas badań archeologicznych Barbara Zawadzka-Antosik, był trzykrotnie palony. Kolejne fazy jego odbudowy cechowały się zwiększaniem walorów obronnych m.in. przez podnoszenie korony wałów. Serock znalazł się w wykazie grodów kasztelańskich z lat 1113-1124, co świadczy, że był ważnym ośrodkiem wojskowym, administracyjnym i politycznym. Miał rozbudowane podgrodzie, w pobliżu którego wykształciła się ok. XIII w. rozległa osada targowa. Jej ludność trudniła się handlem, rybactwem, flisactwem. W późniejszych wiekach na terenie grodziska funkcjonowała murowana kaplica i cmentarz.

W czasie II wojny światowej władze hitlerowskie utworzyły na nim punkt widokowy i kawiarnię letnią. Kazały także wybudować schody z kamiennych tablic zrabowanych z cmentarza żydowskiego. Cmentarz założony w 1. poł. XIX w. był położony w północnej części Serocka na granicy z Wierzbicą. Na jego terenie po wojnie wzniesiono zabudowania Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowego PKO BP Narew przy ul. Pułtuskiej 132. Na terenie byłego ośrodka, bliżej rzeki, zachowało się jeszcze kilkanaście tablic z dawnego cmentarza.

Doniosłym wydarzeniem w dziejach Serocka była lokalizacja miasta na prawie chełmińskim (przed 1417 r.), która zmieniła rozplanowanie dotychczasowej osady targowej. Zachowany do dziś średniowieczny układ przestrzenny rynku wraz z przyległymi uliczkami stanowi dużą wartość historyczną i świadczy o kilkuwiekowych tradycjach Serocka. W tym okresie nazwa miejscowości ewoluowała m.in. do Syroczecz po Seroczec. Zapewne wywodziła się od określenia Szyroczec, tj. „szyroki” – szeroki, oznaczającego szerokie rozlewiska w miejscu połączenia Bugu i Narwi. Jak podaje prof. Tadeusz Zagrodzki, w latach 1846-1848 wybrukowano serocki rynek, a także ulice Zakroczymską, Nasielską, Farną i Zdrojową. Do dziś na rynku zwraca uwagę 160-letni bruk. Zniszczenia pierwszowojenne, a zwłaszcza z czasów II wojny światowej spowodowały, że w pierzejach rynku zachowały się tylko nieliczne autentyczne kamienice, przeważnie z przełomu XIX i XX w. Jedna z nich, pozbawiona gustownego niegdyś wystroju, stoi u zbiegu ul. Rynek i Wolskiego. Te okolice rynku zamieszkiwała tradycyjnie społeczność żydowska, trudniąca się drobnym handlem. W pobliżu obecnej ul. 11 Listopada znajdowała się synagoga, której ostatnim rabinem był Icchak Morgenstern. Uwagę zwraca także ciekawa architektonicznie kamienica Ignacego Sajnoga z Pobyłkowa przy ul. Rynek 5. Serocki rynek od lat jest plenerem filmowym. Swoim naturalizmem przyciągał wielu reżyserów, (m.in. w 1975 r. tworzył scenerię wstrząsającego obrazu Janusza Zaorskiego „Partita na instrument drewniany” według Stanisława Grochowiaka), a po współczesnej rewitalizacji jest plenerem wielu seriali telewizyjnych („Siostry”) i reklam.

Serock należał do książąt mazowieckich, staraniem których wybudowano murowany kościół.

Do ciekawych zabytków Serocka należą relikty dawnej twierdzy napoleońskiej, m.in. dobrze czytelny bastion ziemny przy ul. Pułtuskiej (przy boisku sportowym). Pochodzi z 1811 r. z drugiej fazy rozbudowy serockiej twierdzy. Jest doskonale widoczny na planie płk. Jana Maletta z 1811 r. Powstanie twierdzy w Serocku wiązało się z napoleońską koncepcją budowy trójkąta twierdz Warszawa-Serock-Modlin. Umożliwiały one osłonę koncentracji armii napoleońskiej i obronę przepraw na Narwi. 8 stycznia 1807 r. Napoleon wydał rozkaz o rozpoczęciu prac budowlanych w Serocku. Z tego okresu zachowały się ziemne umocnienia między ulicami Napoleońską i Zdrojową. Jak obliczył dr Piotr Oleńczak, budowa twierdzy w Serocku od września 1807 do stycznia 1809 r. kosztowała rząd Księstwa Warszawskiego aż 523 tys. złotych polskich, tj. więcej niż prace przy twierdzy Modlin. Tak rozbudowane umocnienia w 1809 r. służyły gen. Józefowi Niemojewskiemu do wypadów przeciwko Austriakom. Do marca 1811 r. w wyniku starań marszałka Louisa Davout twierdza w Serocku została powiększona w północnej części. Jednak już wówczas ciężar prac przeniesiono do Modlina, który Napoleon w październiku 1810 r. uznał za najważniejszą twierdzę Księstwa Warszawskiego. Istnieje udokumentowany przekaz, że cesarz Napoleon I odwiedził twierdzę w Serocku. Zatrzymał się tu 10 grudnia 1812 r. podczas odwrotu spod Moskwy.

Spośród wielu ciekawych budynków warto zatrzymać się przy serockiej poczthalterii – zajeździe pocztowym wybudowanym w latach 1824-1828 przy Trakcie Kowieńskiem (dziś ul. Pułtuska 113-17). Pierwszym poczmistrzem był tu Jan Omyliński. Przy ul. Pułtuskiej uwagę zwraca także wyremontowany budynek sali widowiskowej Ośrodka Kultury – dawnej remizy strażackiej z okresu międzywojennego.

Równie interesujący jest serocki cmentarz założony w 1807 r. W 1885 r. został otoczony parkanem z granitowych głazów, o czym przypomina stosowna inskrypcja wykuta w murze od ul. Wyzwolenia. Jego budowniczymi byli Franciszek Fris i Karol Burdiński. Na początku lat 30. XX w. alejki cmentarne zostały wyłożone cementowymi płytami chodnikowymi. Do dziś widnieją na nich odciśnięte napisy SEROCK 1934 i inicjały F.Z., oznaczające wytwórnię Feliksa Zasońskiego. Jednym z najstarszych nagrobków jest tu klasycystyczny obelisk upamiętniający zasłużoną dla regionu rodzinę Gregorkiewiczów: Filipa (zm. 1835), jego żonę Annę z Mańkowskich (zm. 1842) oraz syna Antoniego (zm. 1841). Należeli oni do XIX-wiecznej elity Serocka. Filip Gregorkiewicz był radnym w latach 1807-1808, natomiast Antoni zapisał się w pamięci potomnych jako darczyńca na rzecz serockiego kościoła. Nagrobek został ozdobiony wizerunkiem Oka Opatrzności. Równie dawny jest nagrobek 23-letniej Teofili z Hojeckich Czerwińskiej, zmarłej 12 grudnia 1869 r. Pomnik wystawił strapiony mąż wraz z synem. Do historycznie ciekawych należą także nagrobki księdza Seweryna Piekarskiego zgasłego w 1894 r. czy Jana Dębkowskiego, budowniczego mostów, zmarłego w 1916 r. Do bardziej oryginalnych należy zaliczyć cementowy sarkofag Jana Zasońskiego (zm. w 1924 r.) w kształcie trumny. Niezwykle realistycznie wykonanie dowodziło kunsztu firmy wyrobów betonowych wspomnianego już Feliksa Zasońskiego. Cechą charakterystyczną dawnych serockich nagrobków są liczne metalowe tabliczki z przełomu XIX i XX w., m.in. na grobach rodzin Sokolnickich, Skoszkiewiczów (1899 r.), Andrzeja Wasilewskiego (1907 r.).

Na cmentarzu uwagę zwraca jeden z największych pomników na grobie, w którym spoczywa pułkownik inżynieryi zasłużony na placu boju w swoiem czasie Adam Bogusławski (1785-1872), oficer armii Księstwa Warszawskiego. Cmentarz kryje również szczątki żołnierzy z wojny 1920 r. i poległych w 1939 r. Pochowano tu także ofiary egzekucji dokonanej przez hitlerowców w lutym 1941 r. W pobliskim wąwozie przy ul. Rybaki hitlerowcy rozstrzelali wówczas 21 osób. W 1957 r. ich ciała ekshumowano. Na cmentarzu znajduje się grobowiec właścicieli miejscowych dóbr – Radziwiłłów. Spoczywa w nim m.in. por. Konstanty Radziwiłł, oficer AK ps. „Korab”, który po walkach powstańczych został rozstrzelany przez hitlerowców we wrześniu 1944 r. Jego szczątki zostały odnalezione dopiero w maju 1969 r. na terenie zegrzyńskiego garnizonu. Cmentarz w Serocku, podobnie jak inne nekropolie, zmienia oblicze. Stare nagrobki są wypierane przez współczesną „sztukę kamieniarską”, 10 lat temu zniknął historyczny metalowy nagrobek ks. Hieronima Kwasiborskiego, zasłużonego serockiego proboszcza w latach 1839-1872. Nie zobaczymy już także ponad stuletniej mogiły rodu Strzałkowskich.

W 1939 r. Julian Podoski w „Informatorze uzdrowisk, letnisk i osiedli podstołecznych” tak charakteryzował Narew pod Serockiem: Narew stała się nie tylko „modną”, lecz wprost nieodzowną dla stolicy wraz z jej przeludnionymi osiedlami podstołecznymi. W dolnym biegu Narwi, czy też Bugo-Narwi zachowało się jeszcze tak wiele nietkniętej przyrody, pięknej i głębokiej wody, lasów i przyrodzonego piękna krajobrazu, że mnóstwo osób dąży tam corocznie, aby w zupełnym nieskrępowaniu przebyć kilka miesięcy letnich. Niewątpliwie uroki te dostrzegli znani polscy architekci Helena i Szymon Syrkusowie, którzy na początku lat 30. XX w. kupili w Serocku domek przy ul. Rybaki 51. We wrześniu 1948 r. gościli tu słynnego artystę Pabla Picasso. Kilka dni wcześniej uczestniczył on w Światowym Zjeździe Intelektualistów w Hali Ludowej we Wrocławiu. W Serocku Picasso wykąpał się w Narwi, a wieczorem narysował portret Mercedes – córki Manuela Sancheza Arcasa (1897-1970) – znanego hiszpańskiego architekta i urbanisty, który pracował przy odbudowie Warszawy.

Współcześnie wokół rynku stanęły nowe kamienice, nawiązujące do historycznej zabudowy. Swój dynamiczny rozwój Serock zawdzięcza aktywnym władzom samorządowym, których siedzibą jest nowy ratusz. Umieszczona na nim w 1997 r. tablica upamiętniająca ofiary II wojny światowej jest głównym miejscem uroczystości patriotycznych w Serocku.

Serock to świetne miejsce do wypoczynku i relaksu dla wędkarzy i żeglarzy.

Źródło: Jacek Szczepański „Powiat legionowski. Przewodnik subiektywny” Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki 2011

Internet: http://www.szlak.powiat-legionowski.pl