English
Deutsch
Miejscowość przy zbiegu dróg 61 i 631. Historyczna nazwa Zegrza Południowego do początku XX w. brzmiała Zagroby. Zgodnie ze Słownikiem Geograficznym Królestwa Polskiego... była to osada wzmiankowana już w 1580 r., należąca do ławnika przysięgłego Marcina Rogali. W 1895 r. liczyła zaledwie 41 mieszkańców, a wg spisu powszechnego z 1921 r. już 223, w tym 11 wyznania ewangelickiego. Współcześnie najlepiej zachowanymi zabytkami w Zegrzu Południowym są koszary, które były integralną częścią twierdzy Zegrze. W zespole liczącym kilkadziesiąt budynków Rosjanie umieścili zaplecze gospodarcze fortecy: piekarnię, rzeźnię, łaźnię z odwszalnią, kuźnię, stajnie, szpital z kostnicą. W 1897 r. koszt budowy koszar w Zegrzu Południowym wyniósł 370 tys. rubli. Zakwaterowano w nich żołnierzy zegrzyńskiego pułku piechoty fortecznej. Z myślą o wojsku w Zagrobach powstał cywilny zakład fotograficzny H. Pereca, będący filią firmy fotograficznej z Nowego Dworu. W sierpniu 1915 r. koszary w Zagrobach ze stacją kolejową Zegrze zajęły wojska niemieckie. Zaczęły wówczas używać nazwy: koszary południowe, w odróżnieniu od koszar położonych na północnym brzegu Narwi. Niebawem zmieniły ich nazwę na Zegrze Południowe.
Wśród żołnierzy służących w Zegrzu Południowym w czasie I wojny światowej bywały znane osobistości. Niewątpliwie należy do nich wybitny poeta Władysław Broniewski, który pod koniec 1916 r. został tu przeniesiony wraz z 4. Pułkiem Piechoty Legionów. Skończył wtedy 19 lat i sukces literacki był jeszcze przed nim. „Orlik” Broniewski służył w legionach od kwietnia 1915 r. i wraz z „Czwartakami” przeszedł cały krwawy szlak bojowy. W Zegrzu Południowym jego pułk miał przyswoić sobie nowy regulamin niemiecki. 13 lipca 1917 r. koszary w Zegrzu Południowym były świadkiem kryzysu przysięgowego w 5. Pułku Piechoty Legionów Polskich. Wydarzenie poprzedziła narada oficerów jednostki, którzy na zebraniu w kasynie postanowili odmówić złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro-Węgier. Kasyno stało się wówczas miejscem manifestacji niepodległościowej i demonstracji silnych nastrojów antyniemieckich. W następstwie tej decyzji oficerowie zostali internowani w obozie w Beniaminowie, a podoficerowie i szeregowi w Szczypiornie k. Kalisza. Współcześnie w przebudowanym budynku kasyna (nr 14) w Zegrzu Południowym mieści się filia biblioteki Gminy Nieporęt. Wydarzenia z 1917 r. upamiętnia także pamiątkowa tablica.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w koszarach Zegrza Południowego oficjalnie nazwanych im. Tadeusza Wyrwy Furgalskiego, stacjonował 1. Pułk Łączności. Na początku lat 30. XX w. jego żołnierze ufundowali pomnik J. Piłsudskiego. Monument stanął obok głównej bramy tuż przed kasynem oficerskim, na skwerze między ówczesną ul. Jana Kilińskiego (dzisiaj ks. Konstantego Radziwiłła) a stacją kolejową. Obecnie na tym miejscu stoi blok nr 56 wybudowany w latach 60. XX w. Popiersie marszałka ustawiono na wysmukłej granitowej kolumnie, na której została wyryta inskrypcja: Wodzowi Narodu – 1. Pułk Łączności – 1 VII 1931. Placyk przed pomnikiem był uroczystym miejscem zbiórek. Tu obchodzono kolejne rocznice odzyskania niepodległości przez Polskę. Warto dodać, że w Zegrzu Południowym rozwinęły się firmy działające na potrzeby garnizonu. Do dziś mieszkańcy wspominają zajazd Hipszy, warsztat rowerowo-mechaniczny Latały oraz zakład fotograficzny Mariana Korzeniowskiego.
Dziewięciokilometrowa linia kolejowa z Zegrza do Legionowa miała niezwykle istotne znaczenie. Przed II wojną światową wzdłuż niej utworzono Zakłady Przemysłowe „Podkowa”, osady letniskowe „Kwietniówka” i „Nowopol”. Po spiętrzeniu wód Jeziora Zegrzyńskiego w 1963 r. kolej obsługiwała potężny ruch turystyczny. Wobec słabszej komunikacji autobusowej, chętnie korzystali z niej podchorążowie Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Łączności w północnym Zegrzu. Jej bocznice dochodziły także do Mazowieckich Zakładów Wapienno-Wojskowych w Michałowie, Wojskowych Zakładów Łączności w Zegrzu Południowym i najdłuższa – do Zakładu Wodociągu Północnego w Wieliszewie. Linię kolejową Zegrze – Legionowo, łącznie z zegrzyńską stacją, zaprojektował carski inżynier wojskowy płk Rakint. W 1897 r. cały odcinek wybudowały w ramach letniego poligonu kompanie z 4. Batalionu Kolejowego. Parterowy dworzec w Zegrzu Południowym żołnierze wznieśli z drewnianych bali, które starannie ozdobili drewnianymi detalami. Zarówno stacja, jak i koszary stanęły w dawnej wsi Zagroby, położonej obok historycznej przeprawy przez Narew. Próbę generalną linia kolejowa przeszła podczas inspekcji cara Mikołaja II, który w 1897 r. wizytował Warszawski Rejon Ufortyfikowany. 21 sierpnia 1897 r. pociąg carski przejechał dwukrotnie po zegrzyńskich torach. Najpierw przed południem z Modlina do Zegrza, a następnie z Zegrza do Warszawy. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości tory eksploatowali w ramach szkolenia saperzy z 2. Pułku Wojsk Kolejowych z Legionowa. Prowadzili składy pasażerskie, obsługiwali stację, sprawdzali bilety. Dworzec tętnił życiem nie tylko wojskowym. Korzystali z niego mieszkańcy rozbudowującego się Zegrza Południowego, a rampy przeładunkowej używał zakład budowlany Powiatowego Zarządu Drogowego i tartak parowy M. Graniewicza. W latach 30. XX w. pociągi osobowe kursujące do Zegrza składały się zaledwie z 2, 3 wagonów. Pasażerowie żartobliwie nazywali je „zegrzynkiem-obrzynkiem”. Na stacji w Zegrzu mogli przesiąść się do prywatnych autobusów relacji Zegrze-Serock-Pułtusk, do tzw. „Niebieskiej Linii” Józefa Sokołowskiego z Serocka. Natomiast parowozy powracające do Legionowa, ze względu na ślepe zakończenie zegrzyńskich torów, były odwracane o 180 stopni na ręcznej obrotnicy znajdującej się tuż przy koszarach. Zegrzyńska linia funkcjonowała blisko 100 lat – do 1 grudnia 1994 r., kiedy to przewozy stałe zostały zawieszone.
Wielu turystów w Zegrzu zwraca uwagę na wystające malowniczo z Narwi betonowe wieżyczki. Mało kto się domyśla, że liczą już prawie 100 lat. Są reliktem mostu zbudowanego przez Niemców w 1916 r. W planach jego wszystkie przęsła miały wspierać się na solidnych betonowych filarach. Jednakże długo utrzymujący się lód i wysoki poziom wody na początku 1916 r. uniemożliwił realizację takiego projektu. Zdołano jedynie wybudować zachowane do dziś skrajne betonowe filary z wieżyczkami przy brzegu i jeden w rzece, natomiast środkowe przęsła zostały wsparte na solidnych drewnianych palach. Przeprawę nazwano „nowym mostem niemieckim”. Nowym, bo zastąpił starszy, wysadzony przez Rosjan most kratownicowy z 1897 r. projektu Mieczysława Marszewskiego. Inżynier ów jako naczelnik wydziału technicznego Warszawskiego Okręgu Komunikacji zasłynął z projektu tzw. III mostu, tj. mostu Poniatowskiego w Warszawie. Jesienią 1916 r. „nowym mostem niemieckim” zaczęła kursować kolejka wąskotorowa, która połączyła zegrzyńskie forty na północnym brzegu Narwi z koszarami południowymi i dalej przez Nieporęt z poligonem artyleryjskim w Rembertowie. Most „niemiecki” funkcjonował do listopada 1931 r., tj. do chwili wybudowania przez państwo polskie nowoczesnego mostu stalowego o łukowej konstrukcji. Koszt jego budowy wyniósł 2 mln zł 350 tys. zł. W latach 30. XX w. przy moście, w okolicach dzisiejszej stanicy Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego, znajdowała się pływalnia 1. Pułku Łączności. Jej najlepszym pływakiem i instruktorem był wówczas st. sierż. Józef Urbanik. Niestety, most „polski” istniał tylko 8 lat. Nad ranem 7 września 1939 r. został wysadzony przez załogę przygotowującą się do obrony linii Narwi. Zrzucone łukowe przęsła spowolniły niemieckie natarcie. W związku z tym wojska hitlerowskie przystąpiły do sforsowania rzeki przez most pontonowy. Żołnierze z 50. Batalionu Saperów z Hamburga szybko zestawili 300-metrową tymczasową konstrukcję. W czasie okupacji hitlerowskiej Narew na tym odcinku wyznaczała linię graniczną z III Rzeszą, do której wcielono północne Mazowsze. Powojenną odbudowę mostu łukowego ukończono 16 grudnia 1947 r. W ciągu pół wieku zdążył stać się symbolem Zegrza. Wielką próbę most przeszedł w czasie budowy Zalewu Zegrzyńskiego. W 1963 r. po spiętrzeniu Narwi lustro wody podniosło się przy jego filarach o 4,5 metra. Most przetrwał do 2003 r., kiedy w związku z budową wygodniejszej dla kierowców przeprawy betonowej, pocięto go na złom.
Największa atrakcja turystyczna to oczywiście Jezioro Zegrzyńskie.
Źródło: Jacek Szczepański „Powiat legionowski. Przewodnik subiektywny” Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki 2011
Internet: www.pl.wikipedia.org/wiki/Zegrze_Południowe
