English
Deutsch
Wieś leży 6 km na płn.-wsch. od Warki na lewym brzegu Pilicy. Najstarsza wzmianka pochodzi z 1425. Wioska pobudowana jest na brzegu skarpy rzeki, która załamuje się tu, zmieniając kierunek na płn.-wsch. Przy zakręcie tym Pilica wpadała do płynącej tu niegdyś Wisły. Kiedy w XIV w. jej koryto przesunęło się kilka kilometrów w kierunku wsch., Pilica znalazła sobie nowe ujścia. W XVIII w. był jeszcze we wsi most na Pilicy, przeniesiony później w dół rzeki do pobliskiego Mniszewa.
Na stromym cyplu, zwanym Łysą Górą, stała w pobliżu dawnej przeprawy potężna wieża, zapewne strażnicza, pochodząca prawdopodobnie z czasów średniowiecznych, rozebrana w II poł. XIX w. Przez wieś przebiegał Trakt Królewski (nazwa ta przetrwała do dziś). Drogę znaczą obecnie stare przysadziste topole. Trakt (Droga Czerska) prowadził z Warszawy przez Czersk, Konary, Ostrówek, Przylot, Pilicę, po drugiej stronie do Magnuszewa, Kozienic i Puław. Na przestrzeni wieków wieś była własnością wielu rodów. W latach 70-tych XVIII w. August Moszyński, szambelan królewski i architekt-amator urządził w majątku ogród sentymentalny. Później rozsławiła małą wioskę księżna Maria z Czartoryskich Wirtemberska (1768-1854), która kupiła Pilicę pod koniec XVIII w. Jej losy na tle historii Polski są ciekawe. Urodziła się w związku małżeńskim ks. Adama i Izabeli Czartoryskich, jednak jej prawdziwym ojcem był król Stanisław August Poniatowski. W wieku 16 lat została wydana za pruskiego księcia Ludwika Wirtemberskiego. Przemawiały za nim bliskie koligacje z cesarzem Prus i carem Rosji. Rodzice wierzyli, że uzyskają w ten sposób kontakty na europejskich dworach. Jednak po niespełna 10 latach doszło do rozwodu. Jedynym warunkiem Ludwika było pozostawienie mu pod opieką ich jedynego syna, 2-letniego Adama. Główną przyczyną rozstania, poza trudnym charakterem księcia, była zdrada Rzeczypospolitej w trakcie wojny polsko-rosyjskiej w 1792, podczas której wszedł w układy z przyszłymi zaborcami – Prusami i Rosją. Maria po rozwodzie nie wzięła ponownego ślubu. Przebywała najczęściej w Warszawie i Puławach, gdzie po III rozbiorze Polski zajęła się razem z matką stworzeniem muzeum pamiątek narodowych. Zainteresowała się też malowniczym położeniem wioski, przez którą przejeżdżała, udając się do rodzinnych Puław. Rozmiłowawszy się w pięknie tutejszego krajobrazu kupiła Pilicę. Dla oczarowanej pozostałościami ogrodu księżnej urządził go na nowo w l. 1823-1836 Franciszek Lessel – kompozytor, dyrygent, pianista-wirtuoz oraz planista-ogrodnik i budowniczy-amator w jednej osobie. Był też plenipotentem dóbr księżnej. Urządzając park romantyczny, w tym samym czasie tworzył. Jako jedyny z Polaków studiował u wielkiego Józefa Haydna w Wiedniu, komponując dzieła inspirowane muzyką swego nauczyciela. Do dzisiaj utwory Lessela urzekają swoim wdziękiem, elegancją oraz melodyką. Jego skromny, klasycystyczny nagrobek znajduje się na cmentarzu w pobliskiej Ostrołęce. Założony przez Lessela z wielkim rozmachem romantyczny park w stylu angielskim, zwany „Małymi Puławami” miał przewyższać swą sławą i pięknością Arkadię koło Nieborowa (własność Radziwiłłowej) oraz ogród na Powązkach (własność matki). Urządzony przez niego park romantyczny był szeroko znany i podziwiany. Księżna wybudowała też elegancki pałacyk oraz kościół katolicki. Wraz z matką zajmowała się również działalnością filantropijną i edukacyjną wśród chłopów. W l. 1808-1816 prowadziła w Warszawie słynny salon literacki, w którym bywał m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, a w 1810 napisała pierwszy polski romans „Malwina czyli domyślność serca” oraz liczne wiersze i opowiadania. Potem wyjechała do brata Adama Czartoryskiego do Paryża, gdzie zmarła.
Jej syn Adam Wirtemberski, wnuk króla Poniatowskiego, został wychowany przez ojca na „polakożercę”. Był generałem w armii carskiej i brał udział w tłumieniu powstania listopadowego. Ostrzelał też z armat pałac w Puławach, wypędzając matkę i babkę Izabelę Czartoryską. Na osobisty rozkaz cara spakował 40 tys. tomów biblioteki puławskiej, wysyłając ją do Petersburga. Część zbiorów odbiły polskie oddziały i dzięki temu można je oglądać w krakowskim Muzeum Czartoryskich, część niestety przepadła. Po upadku powstania listopadowego, za wierność Rosji, otrzymał Order Orła Białego oraz część majątku matki, m.in. dobra pilickie. On to sprowadził do Pilicy osadników niemieckich, jako że był protestantem. W 1837 w Pilicy powołano pierwszą gminę ewangelicko-augsburską na terenie Grójecczyzny. Książę przekazał parafii wybudowany przez matkę kościół katolicki, dom dla pastora oraz teren na cmentarz. Wpływy niemieckie, a nade wszystko istnienie ośrodka duszpasterskiego w Pilicy, były silnym czynnikiem przyciągającym osadników, głownie z Wirtembergii, która uchodziła wówczas za krainę drzew owocowych. Zajmowali się ogrodnictwem w większym stopniu niż polscy chłopi pańszczyźniani. W 1865 na obszarze parafii Pilica funkcjonowało dziewięć szkół ewangelickich jednoklasowych. Uczyło się w nich ok. 280 dzieci. Pensje nauczycieli były znacznie wyższe niż w szkołach polskich. W 1897 czytać i pisać potrafiło prawie 50% ludności pochodzenia niemieckiego.
Ostatnim właścicielem dóbr w Pilicy (do 1944) był hr. Edward Plater-Zyberk. Wieś razem z pałacem i kościołem całkowicie zniszczono w sierpniu 1944 podczas ciężkich walk toczonych na przyczółku warecko-magnuszewskim. Parafia ewangelicka istniała we wsi do 1945, kiedy to okupacyjna armia hitlerowska ewakuowała kolonistów na teren Niemiec. Obecnie jedynie nadpilickie krajobrazy są tak samo piękne, jak za czasów księżnej Marii. Rzeka nim wpadnie do Wisły, płynie tutaj licznymi zakolami, tworząc odnogi i pozostawiając starorzecza. Nadpilickie łąki są szczególnie piękne w końcu maja i w czerwcu, przed pierwszymi sianokosami, kiedy pokryte są różnobarwnym kwiatami. Nad rzeką znaleźć można piaszczyste plaże i dogodne miejsca do kąpieli. Ze skarpy roztacza się malowniczy widok na dolinę rzeki i wieś Rozniszew położoną na jej przeciwległym brzegu. Po romantycznym parku księżnej pozostały jedynie nikłe ślady. Na skarpie, poprzecinanej jarami rośnie kilkusetletni drzewostan. Do tej pory przy drodze stoją stare kasztanowce wyznaczające wjazd do nieistniejącego pałacu. Cmentarz ewangelicki z początku XIX w. zachował się do dzisiaj, lecz w bardzo złym stanie. Pomniki są prawie niewidoczne spod zarastających chaszczy, część grobów i płyt nagrobnych zdewastowana. Do czasu ekshumacji w l. 70-tych XX w. na cmentarz ewangelicki w Warszawie spoczywał tutaj m.in. polski kompozytor pochodzenia niemieckiego, organista i profesor muzyki, przyjaciel Chopina i jeden z nauczycieli Moniuszki – August Karol Freyer. W 2011 upamiętniono kompozytora Lessela, nadając imię „Franciszek” i status pomnika przyrody 250-letniemu dębowi szypułkowemu. Pod dębem ustawiono kamień z tablicą pamiątkową. Na terenie wioski zachował się również stary, kamienny krzyż związany z przeprawą powstańców w 1863 do Puszczy Kozienickiej.
Zobacz więcej:
