English
Deutsch
Warka – siedziba miasta i gminy, położona nad Pilicą na skraju Wysoczyzny Rawskiej liczy ok. 11.000 mieszkańców.
Jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Już w XIII w. istniało na terenie wsi Stara Warka grodzisko o charakterze obronnym i targowym. Gdy koryto Wisły przesunęło się i zmieniło bieg Pilicy, osadę przeniesiono o 4 km na zachód na obszar obecnej Warki. Do jej rozwoju przyczyniło się dogodne położenie u zbiegu szlaków lądowych i wodnych do Warszawy i Małopolski, a także liczne browary i warsztaty szewskie. Osiedli tu dominikanie zapoczątkowali uprawę winorośli, gdyż żyzna nadpilicka ziemia i łagodny mikroklimat sprzyjały uprawom. W 1321 Warka otrzymała od ks. Trojdena I lokację na prawie chełmińskim. W 1375 była tu już rada miejska (konsulowie oraz rajcy), działał sąd. Miasto cieszyło się uznaniem książąt mazowieckich, a jego największy rozkwit przypadł na wiek XV i XVI, kiedy stało się prężnym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym. Na największą skalę rozwinęło się piwowarstwo. Wareckie piwo ceniono za wysoką jakość i wspaniały smak, a jego sława sięgała poza granice kraju (doceniał je m.in. papież Klemens VIII). W 1483 książę mazowiecki Bolesław V nadał Warce wyłączny przywilej na dostawę piwa na książęcy dwór i jego sprzedaż w piwnicy warszawskiego ratusza i Czersku. W mieście działało aż 30 piwowarów (w Warszawie było ich wówczas 38). Data przywileju do dzisiaj widnieje na puszkach piwa, produkowanych przez znany warecki browar. Po 1526 – przyłączeniu Mazowsza do Korony –Warka stała się miastem królewskim. Znajdował się tu wówczas zamek (dziś nieistniejący) oraz siedem kościołów (zostały dwa). Ziemiami tymi władała królowa Bona, otrzymawszy je, jako wdowią oprawę po śmierci Zygmunta Starego. Ona też wprowadziła pierwsze uprawy warzyw i drzew owocowych oraz zakładała winnice. Niestety, w XVII w. miasto zaczęło podupadać. W 1607 zostało częściowo zniszczone przez rokoszan Zebrzydowskiego. W 1650 olbrzymi pożar strawił ponad połowę zabudowy (250 domów). Najazd szwedzki zrujnował miasto, chociaż w 1656 Warka była świadkiem druzgocącej klęski, jaką zadał Szwedom hetman Stefan Czarniecki. Była to zresztą jedyna wygrana przez Polaków bitwa w czasie „potopu”. Szwedzi powtórnie zniszczyli miasto podczas wojny północnej, kiedy wkroczyli do Polski, jako stronnicy Stanisława Leszczyńskiego. Konfederacja barska, zanik żeglugi na Pilicy, a także liczne pożary przypieczętowały upadek miasta, które wg lustracji z poł. XVIII w. liczyło wówczas zaledwie 24 domy. Warka jest znana w świecie, jako miasto rodzinne Kazimierza Pułaskiego (1747-1779) – konfederata barskiego. Jego ojciec Józef, marszałek konfederacji i brat Franciszek swój udział w niej przypłacili życiem, a Kazimierz, zamieszany w porwanie króla, musiał wyemigrować do Ameryki. Tam stał się bohaterem dwóch narodów, prekursorem idei „za waszą i naszą wolność”. Tadeusz Kościuszko (1746-1817) miał również związki z Warką. W młodości odwiedzał dwór na Winiarach i w okolicach obozował z wojskiem podczas insurekcji.
W XVIII w. osiedlili się tu pierwsi Żydzi, a miasto niebawem stało się jednym z ważniejszych ośrodków chasydyzmu w Polsce. Najwybitniejszym tutejszym cadykiem był Icchak Kalisz. Istniały tu bożnica, mykwa, cheder i kirkut, a Żydzi stanowili ok. 50% ludności. Po ostatnim rozbiorze Polski Ziemia Warecka znalazła się pod panowaniem pruskim, a w 1815 weszła w skład Królestwa Polskiego. Okres powstań narodowych także wiązał się z miastem. Tu urodził się i zmarł Piotr Wysocki (1797-1874), po upadku powstania listopadowego zesłany na Syberię, skąd w 1857, po latach ciężkiej katorgi, wrócił do Warki. Zamieszkał w domu przy ul. Wójtowskiej (spalony w 1944, obecnie jest tam tablica), który wraz z 40-morgowym gospodarstwem otrzymał, jako dar mieszkańców. W 1830 stacjonowała w mieście bateria rakietników walcząca w powstaniu pod dowództwem Józefa Bema. Kolejne powstanie styczniowe sprowadziło na miasto represje Rosjan. W czerwcu 1863 ppłk Władysław Kononowicz został wraz z dwoma adiutantami rozstrzelany na oczach mieszkańców na nadpilickich błoniach. Dokonano też kasaty majątków kościelnych. Na przełomie XIX/XX w. miasto pełniło rolę lokalnego centrum handlowo-rzemieślniczego i usługowego. Przeprowadzenie przez Warkę w 1934 linii kolejowej łączącej Warszawę z Radomiem w niewielkim stopniu ożywiło miejscową gospodarkę. II wojna światowa przyniosła zagładę ponad 2.000 wareckich Żydów i niemal zrównała miasto z ziemią. Od sierpnia 1944 przebiegała tu linia frontu i toczono ciężkie walki o utrzymanie przyczółka warecko-magnuszewskiego. Okres powojenny to odbudowa i rozwój miasta. Warka stała się lokalnym centrum przemysłu przetwórczo-owocowego. Sady są bowiem głównym źródłem utrzymania i dochodów okolicznych mieszkańców. W 1975 powstał kontynuujący stare piwowarskie tradycje browar – obecnie jeden z największych w Polsce. Na bazie upaństwowionego przedwojennego browaru działają tu też znane zakłady „Winiary”. Włożono też wiele trudu we wskrzeszenie życia społecznego i kulturalnego miasta. Dzięki dofinansowaniu z UE możliwy był w ostatnich latach remont infrastruktury miejskiej i ważniejszych zabytków.
Zwiedzając Warkę warto zobaczyć rynek z pomnikiem hetmana Czarnieckiego, gdzie widać zachowane dawne założenie urbanistyczne zbliżone kształtem do wrzeciona, z zabytkowymi XIX-wiecznymi kamieniczkami. W jednej z nich (nr 2) więzieni byli przed egzekucją ppłk Kononowicz i jego towarzysze.
W płd. pierzei klasycystyczny ratusz z ok. 1821 wg projektu warszawskiego architekta Hilarego Szpilowskiego. W jego frontową ścianę wmurowano tablice związane z wydarzeniami wojennymi w Warce. Interesująco w układ rynku wpisuje się 100-letnia strażnica OSP wraz z nadbudowaną wieżą zegarową, pod którą stoi zabytkowa konna drezyna i figura św. Floriana. Każdego dnia w południe z wieży dobiegają dźwięki piosenki „Tango Warka”.
Przy ul. Długiej zabytkowy, klasycystyczny dworek z poł. XIX w., funkcjonujący jako gminna instytucja kultury. Przed nim na skwerku stoi pomnik Piotra Wysockiego. Na krawędzi skarpy (ul. Mostowa) wznosi się kościół farny pw. św. Mikołaja. Pierwotny, gotycki pochodził z 1501, po zniszczeniach szwedzkich przebudowano go na barokowy, trójnawowy, a na przełomie XIX/XX w. na neogotycki. W podobnym stylu są cztery kapliczki wmurowane w ogrodzenie kościoła. W wyposażeniu cenny późnorenesansowy ołtarz główny z rzeźbami świętych, XVIII-wieczna chrzcielnica i kropielnica z piaskowca i ołtarze boczne z XX-wiecznymi rzeźbami samouka z Warki Jana Wojtasiaka.
Przed kościołem stoi barokowa kapliczka słupowa. Takie kapliczki są charakterystycznym elementem wareckiego krajobrazu. Nigdzie indziej na Mazowszu nie ma ich tak wiele i tak ładnych. U podnóża świątyni stoi legendarna studnia „Dziekanka”. Wg opowieści tajemnicą doskonałej jakości wareckiego piwa była właśnie woda z tej studni. Na nadpilickich błoniach kopiec z krzyżem, usypany w 1927, upamiętniający egzekucję Kononowicza i jego adiutantów. Największa budowla Warki – klasztor i kościół pofranciszkański pw. MB Szkaplerznej z l. 1652-1746 ma dwuwieżową fasadę ozdobioną rokokowym tympanonem i barokowym portalem. W wyposażeniu barokowy ołtarz główny z cennym obrazem MB Wareckiej z XVII w., konfesjonały oraz rokokowa ambona i liczne epitafia. W kryptach umieszczono prochy książąt mazowieckich Trojdena I, Siemowita III, księżnej Danuty Anny, żony księcia Janusza I oraz matki Kazimierza Pułaskiego. W ostatnich latach udostępniono dla zwiedzających krypty, krużganki i wirydarz. Naprzeciwko kościoła wystawiono w 1948 obelisk poświęcony pamięci warczan zamordowanych przez hitlerowców.
Na cmentarzu znajduje się grób Piotra Wysockiego z jego dewizą życiową „Wszystko dla Ojczyzny – nic dla mnie”. Są tu także pochowani uczestnicy powstania styczniowego, żołnierze polegli w kampanii wrześniowej, jest też pomnik pomordowanych na Wschodzie.
W centrum stoi samolot-pomnik, upamiętniający pierwszą akcję bojową 1 Pułku Myśliwskiego „Warszawa” w 1944. W okolicy mostu kolejowego na Pilicy, na wzgórzu, znajduje się kirkut z końca XVIII w. (zdewastowany podczas i po II wojnie, obecnie bez nagrobków i ogrodzenia), gdzie był pochowany słynny cadyk chasydzki Icchak Kalisz (1779-1848). W 1990 w domniemanym miejscu jego grobu gmina żydowska wzniosła nowy ohel, do którego pielgrzymują Żydzi z całego świata oraz zamontowała od strony rzeki metalowe schody. Na Winiarach w zrewitalizowanym kompleksie pałacowo-parkowym mieści się Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego.
Rozwojowi turystyki sprzyja położenie miasta w malowniczej dolinie Pilicy oraz pobliskich lasów dawnej Puszczy Stromieckiej. Ze względu na dużą wartość przyrodniczą tych terenów w 1983 utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Pilicy i Drzewiczki”. Przez Warkę i okolice wiodą liczne szlaki turystyczne piesze i rowerowe, a także jeden z najatrakcyjniejszych szlaków wodnych Mazowsza. Władze miasta organizują coroczne imprezy promujące Warkę: „Owocobranie” i „Święto Warki” oraz uroczystości o charakterze patriotycznym.
Zobacz więcej:
file:///C:/Documents%20and%20Settings/user/Moje%20dokumenty/Downloads/miniprzewodnik.pdf
