Wieś Brzóza

Wieś (ok. 1.100 mieszkańców), leżąca na prawym brzegu Radomki, 14 km na zach. od Kozienic.

Osadnictwo w tym regionie sięga neolitu (fragmenty ceramiki neolitycznej znaleziono na pobliskich wydmach). Z epoki brązu natomiast pochodzą popielnice odnalezione w XIX w. przez hr. Ożarowskiego. Wieś królewska lokowana w XIV w. na pn. skraju lasów przez dłuższy czas miała puszczański charakter. Jeszcze w XVI w. na 44 kmieci notowano aż 24 bartników. W XVIII w. otrzymał ją uchwałą sejmową kuchmistrz koronny Adam Poniński w zamian za Falenicę i Nową Wieś (warszawską). Od 1788 do 1910 r. własność Ożarowskich. Ożarowscy, zwłaszcza Piotr de Alkantara, zakładali w swych dobrach nowe wsie, urządzali stawy, rozwijali hodowle i rolnictwo. Planowali przekształcenie Brzózy w miasto, czego śladem jest jej układ przestrzenny (rynek).

Po śmierci Adeli Ożarowskiej w 1910 r. „państwo brzóskie” przeszło w ręce Heydlów, najpierw Zdzisława, a później jego syna Wojciecha, do którego należało aż do 1941 r. (tj. do aresztowania przez Niemców i śmierci w KL Auschwitz).

W XIX w. istniał tu ciekawy zwyczaj szkolny zwany „gregoriankami” obchodzony na św. Grzegorza (12 marca). Żacy chodzili tego dnia ze śpiewem po wsi i zbierali jajka i inne datki dla nauczycieli.

W miejscu drewnianego kościoła spalonego w 1845 r. podczas wielkiego pożaru Brzózy, Adam i Zofia Ożarowscy ufundowali neogotycką, jednonawową świątynię pw św. Bartłomieja, którą zaprojektował Ignacy Leopold Essmanowski. Zbudowano ją w l. 1854-56, a odbudowano po zniszczeniach wojennych w 1948 r. Fasadę oraz prezbiterium zdobią neogotyckie czworoboczne wieżyczki, taki sam strój ma dzwonnica. W podobnym stylu dekorowany jest ołtarz główny.

W kościele barokowa, rzeźbiona w drewnie ambona z XVIII w. sprowadzona z opactwa Cystersów w Oliwie oraz cykl także pochodzących z Oliwy płaskorzeźb z 1635 r. dłuta Andrzeja Götckena. Dzwon z poł. XIX w. Przy drodze do Ryczywołu figura św. Jana Nepomucena, prawdopodobnie z pocz. XIX w.

Neogotycki pałac zbudowany dla Adama Ożarowskiego przez Adolfa A. Loewego w poł. XIX w. spalony został w 1944 r. Z zabudowań dworskich pozostał XIX-wieczny spichlerz. W dawnym przypałacowym parku zachowane pozostałości altany i stawy na Brzósce, zamienionej obecnie na kanał, pojedyncze okazy starych buków oraz jesionów. W parku przy rynku, klasycystyczny pomnik na pamiątkę misji w 1838 r.

We wsi budynek XIX-wiecznego zajazdu (przebudowany). Na rynku figurka z tablicą upamiętniającą mieszkańców Brzózy poległych w wojnie 1920 r.

Siedziba gminy. Przyst. PKS na linii Kozienice – Warka. Sklepy.

Źródło: Karol Piasecki „Radomskie szlaki piesze” Wydawnictwo PTTK „Kraj” 1990.

Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Brz%C3%B3za

http://niezalezna-brzoza.pl/

http://www.diecezja.radom.pl/parafia?&view=parafias&cid[]=72