Miasto Przysucha

Przysucha – miasto powiatowe w woj. mazowieckim na pograniczu Równiny Radomskiej i Garbu Gielniowskiego, zamieszkałe przez ok. 6.500 ludności.

Po raz pierwszy wzmiankowana w 1415 r. Przysucha była własnością rodziny Męcinów, Strzęboszów, Czermińskich, a w l. 1727-1945 Dembińskich. Miasto powstawało w trzech etapach, z wyraźnym podziałem dzielnic skupionych wokół oddzielnych rynków – niemieckiego, żydowskiego i polskiego. Szybki rozwój miasta nastąpił w XVII w. za rządów Antoniego Czermińskiego, który do stworzenia ośrodka przemysłu hutniczego i zbrojeniowego wykorzystuje miejscowe rudy żelaza, lasy oraz sieć rzeczek i strumieni. On też sprowadził z Saksonii i Śląska puszkarzy, ślusarzy i metalurgów wyznania luterańskiego. Na jego wniosek August II lokuje w 1710 miasto Czermin na prawie magdeburskim wokół rynku niemieckiego (obecnie pl. kardynała St. Wyszyńskiego). Spiętrzono wody Bielczanki, tworząc 9 zbiorników, z których woda poruszała maszyny kuźnic, papierni, młynów, tartaków i zbrojowni. W Czerminie powstał kościół protestancki, szkółka i cmentarz. Z biegiem czasu ludność niemiecka spolonizowała się. Ok. 1723 na płn.-zach. od Czermina założono miasto żydowskie o charakterze handlowo-usługowym wokół własnego rynku (obecnie pl. Oskara Kolberga). Powstała tam istniejąca do dziś synagoga, łaźnia, szkoła wyznaniowa i domy modlitw. Trzeci, największy rynek (obecnie pl. 3 Maja), zamieszkiwali Polacy.

Nowi właściciele Dembińscy wspierali rozwój przemysłu w swoich dobrach i znaczenie miasta rosło. W 1745 król August III nadał przywilej lokacyjny miastu polskiemu, zwanemu Urszulinem (od imienia właścicielki). Urszula Dembińska ufundowała też w rynku murowany kościół. Dzięki Dembińskim, miasto staje się ważnym ośrodkiem przemysłu hutniczego i zbrojeniowego w Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym. W XVIII w. funkcjonuje szabelnia, rusznikarnia; manufaktura pistoletów pojedynkowych, fabryka pojazdów. Rozwija się produkcja wielkiego pieca w Janowie, w którym odlewa się działa i lufy armatnie oraz amunicję. Na początku XIX w. większość produkcji hutniczej prowadzą okoliczne fryszernie, pudlingarnie (oczyszczalnie surówki) i walcownie, dając zatrudnienie miejscowej ludności. W 1830 oddano do użytku pracującą do dziś odlewnię żeliwa. Znalazł tu też zatrudnienie, jako zarządca zakładów hutniczych w dobrach Ignacego Dembińskiego, inż. Juliusz Kolberg i w 1814 przyszedł na świat jego syn Oskar – najbardziej znany obywatel miasta.

Wraz z upadkiem Polski również Przysucha zaczęła podupadać. Przyczyniły się do tego m.in. zniszczenia po przemarszach wojsk austriackich, represje po powstaniu styczniowym i w konsekwencji utrata w 1869 praw miejskich. Pod koniec XIX w. rozbudowa konkurencyjnych, dużych zakładów przemysłowych w Ostrowcu i Starachowicach zmusza Dembińskich do likwidacji miejscowej produkcji i redukcji zatrudnienia. W 1904 r. pożar zniszczył znaczną część drewnianej zabudowy miasta. Pomocne w tej sytuacji stały się ruchy społecznikowskie. Dużą rolę odegrał Ludwik Skowyra, który zapoczątkował powstawanie towarzystw spółdzielczych i instytucji kredytowych. W 1918 r. założył w Przysusze pierwszą w Polsce średnią Szkołę Spółdzielczą.

W 1939 r. w Przysusze mieszkało ok. 2.500 Żydów (ponad 75% mieszkańców). Po wybuchu wojny Niemcy założyli getto, w którym w strasznych warunkach przebywało 5.000 Żydów z Przysuchy i okolic – do 1943 r. wszystkich wywieziono do obozu w Treblince. W l. 1939-1940 okoliczne lasy były rejonem działań hubalczyków, a w latach 1942-1944 oddziałów partyzanckich. W 1948 osada uzyskała połączenie kolejowe, a w 1958 ponownie otrzymała prawa miejskie.

W Przysusze, gdzie przez ponad 200 lat żyły trzy narodowości, zachowany został unikatowy, 3-rynkowy układ urbanistyczny. Znajduje się tu wiele ciekawych miejsc i zabytków świadczących o wielokulturowości miasta. Jednym z nich jest synagoga, zaliczana dawniej do najokazalszych żydowskich świątyń w centralnej Polsce. Murowaną budowlę wzniesiono w stylu barokowo-klasycystycznym w l. 1774-1777 na planie prostokąta o wymiarach 30x20 m i nakryto dachem czterospadowym. Komponując wystrój wnętrza zachowano tradycyjne dla polskich bóżnic rozwiązanie „dziewięciopolowe”, gdzie środkowa część stropu podtrzymywana jest przez cztery połączone arkadami kolumny, które wyznaczają tym samym miejsce na bimę. Od strony zach. znajduje się przedsionek i dawna siedziba kahału, a na piętrze nad przedsionkiem babiniec. Na ścianie wschodniej zachowała się wnęka po szafie ołtarzowej aron ha-kodesz, w formie portalu zwieńczonego gryfami, z kolumnami i stiukami. W sali modlitw oraz na elewacji południowej widoczne fragmenty roślinno-zwierzęcej polichromii. Podczas wojny Niemcy zbezcześcili synagogę, później budynek stał opuszczony i popadał w ruinę. Urządzono w nim magazyn wapna i środków ochrony roślin. W latach 60-tych przeprowadzono renowację synagogi. Przykryto dach blachą, a bimę wzmocniono żelazną konstrukcją. Od 2007 synagoga jest własnością fundacji, która rozpoczęła rewitalizację obiektu.

Kolejnym ciekawym zabytkiem jest kościół pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli. Pierwotny kościół z drewna modrzewiowego, kryty gontem, z dwiema wieżami krytymi blachą cynkową powstał ok. 1764 z fundacji Franciszka Dembińskiego. Murowaną świątynię ufundowała natomiast jego żona Urszula. Jest to budowla w stylu klasycystycznym z elementami baroku, zbudowana w l. 1780-1786 z kamienia ciosowego i cegły na zaprawie wapiennej. U szczytu schodów okrągłe kolumny jońskie podtrzymujące attykę. Nad nią umieszczono glob ziemski. Po obu stronach globu dwie strzeliste wieże zakończone krzyżami, a na dachu kościoła wieżyczka. Kościół ma sklepienie kolebkowe, składa się z chóru, 2-przęsłowej nawy, prezbiterium, dwóch bocznych przedsionków i zakrystii. Bardzo oryginalny i okazały jest wielki ołtarz. Na ośmiu kolumnach, pod kopułą, rotunda z piękną attyką, na szczycie której widnieje krzyż. Wewnątrz rotundy figura św. Jana Nepomucena, patrona kościoła. Po prawej stronie nawy ołtarz boczny z obrazem św. Barbary z poł. XIX w., po lewej – ołtarz z obrazem MB z Dzieciątkiem z poł. XVIII w. Kościół był restaurowany w 1833 po pożarze jednej z wież oraz w latach 80. i 90. XX w.

W zabytkowym parku znajduje się XIX-wieczny klasycystyczny dwór Dembińskich. Od 1990 znajduje się w nim Muzeum im. Oskara Kolberga. Nieopodal dworu stoi pokryty gontem XVIII-wieczny lamus z portalem wykonanym z piaskowca. Jako część folwarku Czerwińskich pełnił rolę magazynu, kaplicy dworskiej, a nawet więzienia. W środku znajduje się sklepienie kolebkowe oparte na filarach przyściennych. Dobudówka powstała w okresie powojennym, był tu punkt usługowy, a sam lamus służył jakiś czas celom muzealnym, następnie był siedzibą regionalnego oddziału PTTK.

Na parafialnym cmentarzu przy ulicy Grodzkiej, po lewej stronie ogrodzenia wmurowano płyty z piaskowca, które są pozostałością po dawnym cmentarzu protestanckim. Trzecia od lewej tablica upamiętnia zmarłą siostrę O. Kolberga, Julię oraz babkę. W pobliżu znajduje się kaplica z 1869 r., epitafium dr. Waleriana Libiszowskiego, mogiła weterana walk powstańczych z 1863 Karola Olewińskiego, groby żołnierzy września 1939 oraz ponad 60 pomników z XIX w.

Cmentarz żydowski przy ul. Cmentarnej został założony około 1745, ma powierzchnię 1,35 ha. Zachowało się 20 uszkodzonych nagrobków, najstarszy pochodzi z 1771. Podczas II wojny Niemcy zdewastowali cmentarz. Nagrobki zużyto do utwardzania okolicznych dróg oraz obmurowania posterunku policji. Teren ponownie ogrodzono w 1955 r. W 1987 staraniem Fundacji Nissenbaumów uporządkowano nekropolię i wybudowano dwa symboliczne ohele dla uczczenia pamięci tutejszych cadyków. Pierwszy znajduje się nad grobem kaznodziei i jednego z pionierów chasydyzmu w centralnej Polsce – Abrahama z Przysuchy (zm. w 1806). Drugi poświęcono pamięci sześciu wybitnych cadyków związanych ze szkołą przysuską, m.in. Jakuba Icchaka Rabinowicza, zwanego Świętym Żydem (zm. w 1813). W tym czasie Przysucha była największym na zachód od Wisły ośrodkiem chasydyzmu – mistycznego ruchu, który narodził się w XVIII w. na Ukrainie. Do dziś obok bóżnicy zachował się dom cadyka.

Przysuchę i okoliczne miejscowości otacza duży kompleks leśny, zwany lasami przysuskimi. Wiodą przez nie szlaki turystyczne i rowerowe, a także utworzono ścieżki edukacyjne. Przez te tereny przepływają dwie malownicze rzeki – Wiązownica i Radomka, nad którą znajduje się rezerwat przyrody „Puszcza u źródeł Radomki”. Przysucha pretenduje do roli miasta gościnnego, w którym historia ciekawie splata się z teraźniejszością. Cykliczne imprezy przypominają o ważnych postaciach związanych z regionem. W maju odbywa się „Bieg Hubalczyków”, a w czerwcu od 1960 – „Dni Kolbergowskie”.

Zobacz więcej:

http://www.przysucha.pl/index.php/services/view/12

http://www.muzeum-radom.pl/muzeum-o-kolberga/przysucha-i-okolica/dzieje-przysuchy/1146