Miasto Iłża

Miasto położone nad Iłżanką, na Przedgórzu Iłżeckim. Początki osady związane są z miejscem dziś zwanym „kopcem tatarskim”, położonym przy drodze na Sienno, ok. 1,5 km od dzisiejszego centrum miasta. W miejscu tym istniał drewniano-ziemny gródek obronny wokół którego rozwinęła się osada rzemieślniczo-kupiecka. W XII w. wniesiono tu kościół. Najazdy tatarskie w 1241 i 1260 niszczyły istniejąca osadę, toteż z czasem rozpoczęto na wysokim wzgórzu budowę obiektu obronnego. U podnóża powstałego zamku zaczęła rozwijać się osada handlowa, której nadano prawa magdeburskie. Wyznaczono kwadratowy rynek z wychodzącymi z naroży ulicami i wzniesiono kościół. Miejscowość była własnością biskupów krakowskich. W XV w. w oparciu o miejscowe bogactwa naturalne zaczęły rozwijać się kuźnie, na Iłżance zaś pracowały młyny. Już wcześniej – bo od XIV w. – Iłża znana była z wyrobów garncarskich. Złoty okres dla iłżeckiego garncarstwa to wiek XVI i XVII. Produkty miejscowego rzemiosła trafiały nie tylko do innych miast Polski ale także za granicę. Miasto zostało zniszczone w XVII w. podczas potopu szwedzkiego i odtąd zaczął się powolny upadek. W 1823 r. Levi Suliga Sunderland uruchomił w Iłży sławną Fabrykę Fajansu. Silne zniszczenia przynoszą miastu walki podczas powstania styczniowego. W 1869 r. następuje utrata praw miejskich, które przywrócone zostają niecałe sto lat później – w 1964 r. Kolejne zniszczenia przynoszą obydwie wojny światowe.

Na wzgórzu zamkowym wznoszą się ruiny dawnego zamku biskupów krakowskich z XIV w. Obiekt jest udostępniony do zwiedzania wraz z basztą – punktem widokowym. U podnóża wzgórza w dawnym budynku szpitalnym koło szpitala św. Ducha znajduje się dziś Muzeum Regionalne. Kościół św. Ducha zbudowany w 1448 r. został silnie zniszczony podczas I wojny światowej. Odbudowany w 1922 r., poddany kompleksowej rewitalizacji w 2012 r. kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP znajduje się blisko rynku. Trójnawowa bazylika zawdzięcza swój wygląd licznym przebudowom w XVI i XVII w. W manierystycznym ołtarzu głównym obraz Marii Niepokalanej z 1629 r. W prezbiterium stalle z XVII w. Najcenniejszym elementem kościoła jest kaplica Świętego Krzyża (Szyszkowskiego) z 1629 r. Nawiązuje wyglądem do kaplicy zygmuntowskiej na Wawelu. Zbudowana na planie kwadratu, nakryta kopułą z latarnią. Wnętrze zdobią malowidła przedstawiające cesarza Herakliusza i św. Helenę. W zewnętrzną ścianę kościoła wmurowane są tablice mówiące o historii miasta.

W pobliżu „Tatarskiego Kopca” znajduje się kościółek NMP, odnowiony i przebudowany w 1820 r. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej. Do świątyni w 1873 r. dobudowano kaplicę św. Rozalii. Budynek otacza niewielki cmentarz z kilkoma zabytkowymi nagrobkami. Przy ul Wójtowskiej zachował się piec garncarski rodziny Pastuszkiewiczów. Przy ul. Podzamcze tzw. „Dom Sunderlanda”. W obiekcie tym mieściła się Fabryka Fajansu Leviego Sunderlanda. Zakład rozpoczął produkcję w 1823 r. i działał do 1903 r. Wtedy budynek zamieniono na kamienicę czynszową. Bywał tu poeta Bolesław Leśmian, odwiedzając ciotkę Celinę co upamiętnia tablica na ścianie.

W 1950 r. połączono linią wąskotorową Iłżę ze Starachowicami, prowadząc na tej linii przewozy towarowe i pasażerskie. Ostatecznie dla ruchu pasażerskiego linię zamknięto w 1986 r. Od 2008 r. w sezonie turystycznym można dojechać kolejką do arboretum w Marculach. Od 1995 r. linia jest wpisana do rejestru zabytków. W Iłży zachował się dawny budynek stacyjny.

W ramach Miejsko-Gminnego Ośrodka Sportu i Turystyki w Iłży funkcjonuje ośrodek domków kempingowych, pole namiotowe i strzeżone kąpielisko.

źródło: Iłża, UM w Iłży, Iłża 2013.

internet: http://www.ilza.pl , http://muzeumilza.pl