Iłża

Brok to miasto malowniczo położone nad Bugiem, a ściślej, na jego wysokim prawym brzegu, w powiecie ostrowskim, zaliczane do najmniejszych w Europie. Warto wiedzieć, że koło Broku, w dolinie Bugu, znaleziono topór z poroża jelenia sprzed około czterech tysięcy lat p.n.e. Bawarski geograf z połowy IX w. wspomina o 231 okręgach Busani (plemienia Bużan). Czy mogli stworzyć swój okręg i tutaj? Czy może tereny te zamieszkiwali Lędzianie? Ruski kronikarz Nestor, żyjący w XI-XII w., w swej kronice stwierdza, że Mazowszanie wyodrębnili się z plemienia Lachów (Lędzian). Osada istniała tu już w XII w., usytuowana „pomiędzy dwoma jarami schodzącymi do rzeki, miała kształt długiego wrzeciona z placem targowym, być może z kościołem pośrodku, na miejscu obecnego”. Brok był w dawnych czasach grodem obronnym Mazowsza. Przypuszcza się, że zlokalizowany mógł być albo w zachodniej części dzisiejszego miasta, albo na wschód od miasta, na skarpie, przy ujściu rzeki Brok do Bugu, w miejscu, gdzie w późniejszych latach zbudowany został pałac. Pierwsze pisane wzmianki o Broku pojawiły się w 1203 r. Wspomniany był w dokumencie Konrada I Mazowieckiego (żyjącego w latach 1187-1247) - była tu wówczas komora celna biskupstwa. Miasto założone zostało przed 1499 r. W roku 1501 staraniem biskupa płockiego Wincentego Przerembskiego, podkanclerza koronnego, uzyskało przywilej organizowania jarmarków. Cztery lata później prawa Broku zostały potwierdzone przez biskupa płockiego Erazma Ciołka, a ponownie potwierdzone w roku 1667, kiedy rozszerzono też przywileje. Wówczas to, miasto otrzymało „prawo chełmińskie, wagę, wolność, wybieranie magistratu oraz propinację i rybołówstwo”. W 1650 r., podczas przeprowadzonej rewizji zapisano, że w Broku „znajdowało się 481 domów w większej części murowanych, samych piwowarów było 82, istniało tu zgromadzenie Bartników, mające swego starostę, sędziego i pisarza z ławnikami, których obowiązkiem było zawiadywać barciami całej puszczy biskupiej”. Brok stał się ulubionym miastem biskupów płockich. Na początku XVII w. biskup Henryk Firlej wybudował tu właśnie pałac, przy ujściu rzeki Brok do Bugu, „tak że budowla ta z dwóch stron wodą była oblana”. W wyniku wojen szwedzkich miasto zaczęło podupadać. Zarazy i głód oraz rozbiory Polski spowodowały, że miasto, mimo prób, nie wróciło już do dawnej świetności. Około roku 1860 Brok liczył „Polaków 1066, Niemców 10, Izraelitów 715, razem 1371”. Domów murowanych miał już wtedy tylko dwa, a drewnianych 164, „ubezpieczonych na sumę rs. 33.640”. Dawniej Brok był ośrodkiem rybołówstwa, hutnictwa i bartnictwa, a w czasie zaborów ośrodkiem walki o polskość, za co stracił po powstaniu styczniowym prawa miejskie, które odzyskał w roku 1922. Miasto zostało spalone w około 80% podczas wojennych działań w 1939 r. i 1944 r. Dziś jest siedzibą gminy. Niedaleko Broku, w Feliksowie, profesor Wojciech Bogumił Jastrzębowski (w Łazienkach Królewskich w Warszawie znajduje się zbudowany przez niego zegar słoneczny) utworzył w 1860 r. Zakład Praktyki Leśnej, ze szkołą leśników oraz specjalnym leśnym gospodarstwem doświadczalnym. Przypomina dzisiaj o tym poświęcony mu pomnik. Warto też wiedzieć, że w Broku istniał w czasach napoleońskich fort. Jego ziemne pozostałości w rejonie miasta, jak też wrak zatopionego nieopodal Broku w Bugu dziewiętnastowiecznego parowca bocznokołowca odkryli archeolodzy w XXI w. Będąc w Broku warto zobaczyć: ratusz wybudowany w latach 1929-1935 na planie czworoboku; dziewiętnastowieczny drewniany dom, położony przy kościele, będący w 1923 r. siedzibą zarządu miasta, przed którym jest kamień upamiętniający historię Broku; drewniany budynek z przełomu XVIII i XIX w., przy placu Kościelnym 11; oraz, znajdujący się obok katolickiego cmentarza, siedemnastowieczny kurhan grzebalny, z ustawionymi na nim pięcioma krzyżami, skrywający ciała półtora tysiąca osób zmarłych w wyniku dżumy. Na skraju Broku, pomiędzy ulicami Brzostową a Bojanami, znajduje się kapliczka św. Magdaleny. Nawiązuje ona do opisanej przez Oskara Kolberga pustelni św. Magdaleny, a postawiona została w okresie międzywojennym przez okolicznych mieszkańców w miejscu owej pustelni. Współczesny Brok to miasto stanowiące ważny i urokliwy ośrodek rekreacyjny. Zabudowa miasta rozciąga się wzdłuż drogi ciągnącej się nad Bugiem. Mieszkańcy Broku bardzo dbają o historyczną pamięć, stąd wiele tu pomników i tablic wskazujących na tożsamość i ciekawą historię miasta. Źródło: „Encyklopedia Powszechna”, t. 4, Warszawa 1860; Stanisław Zakrzewki, „Opis grodów i terytoryów z północnej strony Dunaju czyli t.z. Geograf Bawarski”, Lwów 1917; „Dzieje Mazowsza i Warszawy. Wybór źródeł”, Warszawa 1973; „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t. 10, z. 12, Warszawa 1974; „Ziemia 1977”, Warszawa 1980; Stanisław Trawkowski, „Jak powstawała Polska”, Warszawa 1982; Jerzy Kijowski, „«Wojciech Bogumił Jastrzębowski i jego Zakład Praktyki Leśnej w Feliksowie koło Broku», Benon Dymek, Ostrołęka 1988 [recenzja]”, Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego, 1988, nr 2; „Wielka Encyklopedia PWN, t. 4, Warszawa 2001; Internet: http://www.powiatostrowmaz.pl/; http://www.brok.pl/; http://archeolog.pl/10-najwazniejszych-odkryc-archeologicznych-w-polsce-w-2014-roku/