Wołomin

Wołomin – miasto będące siedzibą powiatu wołomińskiego od roku 1952 - prawa miejskie otrzymał niedawno, w 1919 r. Można powiedzieć, że na główną przyczyną powstania miasta była budowa w roku 1862 kolei warszawsko-petersburskiej. Od tego czasu datuje się rozwój Wołomina, głównie przemysłowy, chociaż na początku XX w. podejmowano też próby uczynienia z niego ośrodka letniskowo-wypoczynkowego. W świadomości społecznej Wołomin kojarzony jest z hutą szkła, bitwą w 1920 r., największą bitwą pancerną na ziemiach polskich na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. oraz rodziną Nałkowskich: Wacławem Nałkowskim – geografem i publicystą oraz jego córką, Zofią, znaną literatką. Wołomin nie zawsze tak się nazywał. W wieku XV na terenie dzisiejszego miasta istniała wieś Zacięciwa; był w niej dwór, folwark i zagrody chłopskie. Od roku 1530 wieś, przypuszczalnie od nazwiska nowego właściciela, zaczęła nosić nazwę Wołomin. W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” czytamy, że nazwa ta została zapisana jako „Wołumin”, a w roku 1580 jako „Wolunin”. Wieś niczym się nie wyróżniała aż do roku 1862, kiedy to przez teren osady została poprowadzona linia kolei warszawsko-petersburskiej, która, podobnie jak w przypadku innych miast i miasteczek Mazowsza, okazała się czynnikiem miastotwórczym. Od roku 1896 można mówić o powstającej osadzie fabrycznej. W kolejnych latach Wołomin rozwijał się szybko i rozrastał przestrzennie. Powstały trzy linie tramwaju konnego funkcjonujące aż do drugiej wojny światowej. Od budowy cegielni rozpoczął się rozwój przemysłu, głównie szklarskiego oraz drzewnego, który uczynił z Wołomina coraz bardziej znaczący ośrodek życia gospodarczego. Wtedy też w historię Wołomina zaczęła wpisywać się społeczność żydowska. „Szklana epopeja” Wołomina rozpoczęła się w roku 1905. W założonej tu hucie szkła produkowano wyroby wysokiej klasy, między innymi kieliszki, filiżanki, podstawki. O ich jakości może świadczyć fakt, że trafiły na dwór cara imperium rosyjskiego. Później Wołomin trafił na listę czołowych producentów butelek. „Szklaną sagę” Wołomin kontynuuje współcześnie, a produkowane tu szkło stołowe, techniczne, laboratoryjne, żaroodporne oraz butelki i termosy cieszą się renomą nie tylko w Polsce. Wojenne karty Wołomina to przede wszystkim dwie bitwy o istotnym znaczeniu nie tylko dla historii Polski – bitwa o Warszawę w dniach 13-15.08.1920 (na odcinku Radzymin – Wołomin) oraz bitwa pancerna na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. W ramach pierwsza z tych bitew na odcinku Wołomin – Radzymin toczyły się walki, których celem i efektem było powstrzymanie wojsk bolszewickich przed zajęciem Warszawy. Na znajdującym się na terenie miasta wzniesieniu odnaleziono groby żołnierzy bolszewickich ubranych w mundury brytyjskie (bolszewicy przejęli transport umundurowania brytyjskiego). Większość polskich żołnierzy poległych w bitwie została pochowana w Radzyminie. Druga wielka bitwa, nazywana „wołomińską” lub „radzymińską”, ale najczęściej „warszawską”, była największą bitwą pancerną na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Walki trwały od 30 lipca do 6 sierpnia 1944 r. (pierwsze potyczki zaczęły się jeszcze wcześniej). Podobno te walki były jednym z ostatnich impulsów do podjęcia decyzji o rozpoczęciu powstania warszawskiego. Niewątpliwie była to wielka bitwa - brało w niej udział ponad tysiąc czołgów z obydwu stron, a konkretnie: 3. Korpus Pancerny, 8. Gwardyjski Korpus Pancerny ze strony Armii Czerwonej, a ze strony niemieckiej walczyły: 1. Dywizja Spadochronowo-Pancerna „Herman Goering”, 5. Dywizja Pancerna „Wiking”, 5. Dywizja Pancerna SS „Totenkopt”, dywizje pancerne – 4. i 19. Wojska radzieckie wspomagali żołnierze Armii Krajowej. Bitwa zakończona została porażką wojsk radzieckich. Prawie w ogóle przestał istnieć 3. Korpus Pancerny. Nie mogło już być mowy o pancernym obejściu Warszawy. Wołomin był w okresie okupacji ośrodkiem działań polskiego podziemia przeciwko Niemcom. Z tego względu był przez nich nazywany „Banditen Stadt”. W czasie wojny społeczność żydowska Wołomina podzieliła los większości Żydów polskich – ponad 3000 osób zostało wywiezionych i zamordowanych przez hitlerowców w obozie w Treblince. Dzięki wystawom w Muzeum Nałkowskich, bardziej literacko zwanym „Domem nad łąkami”, można się przenieść w czasy pozytywizmu. W znajdującym się Mironowych Górkach (obecnie część Wołomina) domu mieszkali i tworzyli Wacław Nałkowski (1851–1911) – wybitny uczony, geograf, autor pierwszej syntezy ziem polskich według regionów w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego” oraz „Zarysu geografii powszechnej” i „Geografii fizycznej”, a także jego córka Zofia (1884–1954) – autorka między innymi takich książek, jak: „Medaliony”, „Granica”, „Romans Teresy Hennert” czy dramatów, jak „Dom kobiet”. Do „sagi szklarskiej” oraz kart z historii wojen dopisali etos naukowo-kulturalny, pielęgnowany i kontynuowany przez tutejsze placówki kultury, a przede wszystkim oświaty. Będąc w Wołominie, oprócz domu Nałkowskich – drewnianego z 1895 r. – warto zobaczyć zabytki z przełomu XIX i XX w. wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego. Są to: dom drewniany „Rohnówka” („Dom pod Akacjami”) z 1883 r. przy ulicy Wąskiej; kościół parafialny pw. Matki Boskiej Częstochowskiej przy ulicy Kościelnej – zbudowany w latach 1951–1962 w miejsce poprzedniego kościoła istniejącego w latach 1922-44; willa „Laurentium” (ul. Nagórna 2) z ogrodem z około 1920 r. (przebudowany w 1992 r.), a na cmentarzu parafialnym (ul. Leśniakowizna) trzy mogiły wojenne z lat 1939–1945. Godne obejrzenia są tu również, między innymi: budynek kolei warszawsko-petersburskiej z 1863 r. przy ulicy Żelaznej i dawna siedziba (1905 r.) dyrekcji tej kolei przy ulicy Wileńskiej 32, jak też spichlerz dworski z około 1690 r. i dwa domy z końca XIX w. przy ulicy Kolonia Gródek oraz dawny ratusz miejski z około 1910 r. usytuowany na rogu ulic Legionów i Sienkiewicza. Warto też zwrócić uwagę na kilka pomników poświęconych obrońcom ojczyzny z 1920 roku, bohaterom ziemi wołomińskiej poległym w latach 1939–1945, żołnierzom Narodowych Sił Zbrojnych, pomordowanym przez Niemców w latach 1939–1944, zesłańcom Sybiru i osobom represjonowanym w latach 1939–1956 i św. Janowi Pawłowi II. Miłośnicy przyrody mogą udać się na południe miasta, gdzie tuż pod Wołominem znajduje się ptasi rezerwat „Grabicz”, z dużą kolonią mew śmieszek i innych ptaków, związanych ze środowiskiem wodno-bagiennym. Obok rezerwatu prowadzi turystyczny szlak rowerowy bitew warszawskich, mający swój początek przy pomniku bitwy pod Olszynką Grochowską, a zakończenie przy Cmentarzu Żołnierzy 1920 roku w Radzyminie. Źródło: „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. 13, Warszawa 1893; „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t. 10, z. 27, Warszawa 1969; Jerzy Kwiatek, Teofil Lijewski, „Leksykon miast polskich”, Warszawa 1998; „Mapa zasobów i potrzeb do realizacji programu Centrum Aktywności Lokalnej (CAL) – Wołomin, ul. Warszawska”, Wołomin 2006; „Lokalny program rewitalizacji wydzielonej części miasta Wołomin na lata 2009–2015”, Wołomin 2009; „Rejestr zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego” – stan na 31 grudnia 2016 r. Internet: http://dawny.pl; http://wolomin.org/; http://www.drewnica.warszawa.lasy.gov.pl