Fort w Beniaminowie

Fort w Beniaminowie stanowi wartościowy przykład carskiej sztuki fortyfikacyjnej. Powstał według koncepcji rosyjskiego gen. prof. Konstantego Iwanowicza Wieliczki (1856-1927), autora umocnień budowanych na obszarze dzisiejszej twierdzy Modlin po Władywostok i Port Artur. W 1897 r. Wieliczko zaprojektował typ jednowałowego fortu, który zrealizowano niemal w klasycznej postaci w Dębem i nieco zmienionej w Beniaminowie. W centralnej części beniaminowskiego fortu powstały monumentalne betonowe koszary liczące 20 półkoliście sklepionych izb żołnierskich (są zachowane do dziś). Były nowocześnie wyposażone w łączność telefoniczną, ogrzewanie i oświetlenie elektryczne. Po obu stronach bloku koszarowego umieszczono latryny i łaźnie. Z koszarami łączył się podziemny korytarz komunikacyjny z wyjściami na dwa dziedzińce i zakończony studnią forteczną. Jego przejście stanowi dziś dużą atrakcję turystyczną. Zgodnie z „Dziennikiem Urzędowym Guberni Warszawskiej” decyzję o wykupieniu terenów pod budowę fortu we wsi Beniaminów car Mikołaj II podpisał w Moskwie w kwietniu 1903 r. Proces wytyczenia i wykupu obszaru o powierzchni 60 ha polecił przeprowadzić ministerstwu wojny. Rok później został zakończony pierwszy etap budowy umocnienia. Okres carski fortu w Beniaminowie zamyka data 10 sierpnia 1915 r., kiedy to wojska niemieckie zajęły fort. Przed wycofaniem się Rosjanie zdążyli wysadzić najważniejsze elementy obronne w powietrze. Rzeczywiste znaczenie militarne fort w Beniaminowie pełnił w okresie wojny polsko-rosyjskiej, a szczególnie w czasie Bitwy Warszawskiej w połowie sierpnia 1920 r. Wszedł wówczas w skład drugiej obrony Warszawy (tzw. dawnej niemieckiej) przed nacierającymi wojskami bolszewickimi. Był kluczowym elementem lewego pododcinka od wsi Łosie do Arciechowa. Wraz z pozostałymi pododcinkami: środkowym i prawym należał do centralnego odcinka obrony „Radzymin”, obsadzonego przez pułki XXI Brygady Piechoty płk. Bolesława Jaźwińskiego. Utrata fortu według gen. Mourruau, przedstawiciela Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce, mogła bardzo niekorzystnie zmienić sytuację na tym odcinku. W raporcie z 16 sierpnia 1920 r. generał napisał: Nieprzyjaciel podejmował zacięte ataki na odcinku Narew-Radzymin, próbując zająć Beniaminów; utrata tego fortu na rzecz nieprzyjaciela stanowiłaby zagrożenie dla linii na Narwi, jak i Pragi. Umocnienia bohatersko bronili żołnierze 48. Pułku Strzelców Kresowych. 14 sierpnia 1920 r. bolszewicy wbili się klinem między Radzymin i Beniaminów, zajmując położone w pobliżu wsie Dąbkowizna i Wólka Radzymińska. W nocy z 14 na 15 sierpnia 1920 r. podjęli dwukrotną próbę wdarcia się do fortu. W czasie walk obie strony poniosły poważne straty. Zginęło wówczas 10 Polaków, a 23 żołnierzy zostało rannych. Jednocześnie zdobyli karabin maszynowy i wzięli do niewoli 26 jeńców rosyjskich z trzech pułków: 241. Włościańskiego Pułku Strzelców dowodzonego przez Tierentiewa i 243. Piotrogrodzkiego Pułku Strzelców Uwarowa (oba w składzie 81. Brygady Strzelców Kombriga Stiepanowa) oraz ze 189. Pułku Strzelców (21. DS. Iwana Smolina). W okresie międzywojennym stoki fortu były wykorzystywane jako strzelnica wojskowa. W czasie II wojny, przed atakiem Niemiec na ZSRR fort był miejscem ćwiczeń i niemieckich pododdziałów łączności i saperów. Natomiast po wojnie wykorzystywano go podczas szkolenia unitarnego żołnierzy 9. Pułku Łączności, stacjonującego w Białobrzegach. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. ćwiczono tu także żołnierzy Szkoły Podoficerów i Młodszych Specjalistów Wojsk Łączności Nr 3 w zakresie obrony przeciwgazowej (w koszarach szyjowych) i umiejętności saperskich. W 1970 r. fort i okolice były także plenerem filmowym popularnego serialu telewizyjnego „Czterej pancerni i pies”. Nakręcono tu epizody części XVII „Klin” i XVIII „Pierścienie”. W 2011 r. powstały tu odcinki serialu „Czas honoru”, m.in. sceny z wyrzutnią rakiet V2. Zachowane współcześnie elementy fortu stanowią cenny przykład rosyjskiej architektury militarnej z początku XX w. Uwagę zwracają zarówno monumentalne koszary, jak i podziemne chodniki komunikacyjne. Równie wartościowe są detale architektoniczne w postaci attyk na koszarach szyjowych, prostokątne płyciny czy granitowe ciosy ławy fundamentowej. Niestety, przez lata walory historyczno-architektoniczne fortu były niedoceniane. Był on zarówno pieczarkarnią, jak i wysypiskiem odpadów. Część betonowego gruzu użyto do wybudowania drogi Beniaminów – Radzymin. Mimo że w 1991 r. fort został wpisany do rejestru zabytków, był miejscem rozrywki paintballowej, której uczestnicy oszpecili kazamaty farbami. Odbywają się tu także rajdy samochodowe, które poważnie uszkodziły ziemną strukturę umocnienia, np. ławę działową dla armat oraz ziemne pochylnie. Fort znajduje się na terenie prywatnym. Źródła: Jacek Szczepański „Powiat legionowski”, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki / Egros 2011 „Szlak Patriotyczny Polski Walczącej na terenie powiatu legionowskiego”, Starostwo Powiatowe w Legionowie 2013