Pałac w Żelechowie

Żelechów wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1282 roku. Parafia erygowana w 1326 r. Pierwotnie własność Ciołków, w tym w 1447 roku Mikołaja i Jędrzeja Ciołków. W pierwszej połowie XVI wieku miał miejsce w Żelechowie klasyczny zajazd. Majątek został zajęty przez Feliksa de Szelanka i dopiero w 1532 r. po interwencji króla Zygmunta Starego przywrócony Ciołkom. Natomiast trzydzieści lat później, w 1557 r. kolejny właściciel dóbr, Stanisław Ciołek, stronnik króla Stefana Batorego i zwolennik słynnego Samuela Zborowskiego był gorącym wyznawcą arianizmu. Z jego inicjatywy żelechowskie kościoły zostały zamienione na zbory ariańskie. W początkach XVII wieku w rękach Samuela Maciejowskiego, biskupa krakowskiego i kanclerza wielkiego koronnego, w XVII wieku Gostomskich, Leżeńskich i Dobrzynieckich, od 1672 roku Jana Linkhauza, chorążego owruckiego. Linkhauzowie wznoszą nowy kościół parafialny na miejscu wcześniejszego, który spłonął w wielkim pożarze miasta 2 maja 1692 r. Po nich majątek przejmują Rzewuscy, którzy niezbyt się interesują dobrami żelechowskimi. Jedyną większa pamiątką po nich jest dokończenie budowy kościoła parafialnego i nowy kościół filialny ufundowany przez Wacława Rzewuskiego. Druga połowa XVII w. była okresem rezydowania w Żelechowie Lubomirskich, w tym w drugiej połowie Jerzego Lubomirskiego, generała majora wojsk koronnych, a od 1790 roku Ignacego Wyssygoty-Zakrzewskiego (1745-1802), chorążego poznańskiego, posła na Sejm Czteroletni, działacza obozu reform, prezydenta Warszawy, współorganizatora powstania kościuszkowskiego, członka Rady Najwyższej Narodowej, więźnia Petersburga do 1796 roku. Wytyczono wtedy Rynek, wybudowano ratusz i założono nowe cmentarze (katolicki i żydowski) poza granicami miasta. Od 1824 roku do lat międzywojennych Żelechów należał do Ordęgów, w tym w 1909 roku do Zygmunta Ordęgi. Po pierwszej wojnie światowej w 1922 r. część majątku Żelechów została przymusowo wykupiona na rzecz skarbu państwa z przeznaczeniem na realizację reformy rolnej. W końcu lat dwudziestych dobra Żelechów stanowiły własność Zygmunta Ordęgi i liczyły 1200 hektarów. Majątek żelechowski został objęty reformą rolną PKWN i przejęty na rzecz Skarbu Państwa 11 października 1944 r. Przyjemny klasycystyczny pałac, którego budowę rozpoczął już w 1762 roku ówczesny właściciel Żelechowa książę Jerzy Lubomirski, a kończył po 1790 roku Ignacy Wyssogota-Zakrzewski. Ostateczny wygląd dwór zawdzięcza jednak Ordęgom, którzy w drugiej ćwierci XIX wieku zmodyfikowali nieco jego kształt. Jest to budowla parterowa, z piętrową częścią zwieńczoną trójkątnym frontonem i poprzedzoną czterokolumnowym portykiem toskańskim wspierającym balkon. Na osi elewacji ogrodowej piętrowy zaokrąglony na narożach ryzalit – motyw charakterystyczny wielu wiejskich rezydencji końca XVIII wieku. Od ogrodu poprzedzony otwartym tarasem i schodami prowadzącymi do parku oraz przykrytym wyokrąglonym dachem. Przed portykiem schody, po bokach podjazdy. Piwnice sklepione kolebkowo oraz kolebkowo-krzyżowo na gurtach. Główne wnętrze dworu to salon dekorowany fryzem o motywach waz i sfinksów w antytetycznym układzie. Posadzka z ozdobnie układanych klepek z kilku gatunków drzewa, z rozetą pośrodku. Od frontu sień. Na piętrze, bezpośrednio nad salonem i sienią sale z fasetowymi sufitami. Gzyms wieńczący modylionowy. W elewacji południowej trzy arkadowe wnęki. Korpus nakryty dachami trójspadowymi, część środkowa – dwuspadowym. Budynek uszkodzony w czasie działań wojennych w 1944 r. przez stacjonujących tutaj czerwonoarmistów został wyremontowany. Od 1947 r. mieściło się w nim Państwowe Gimnazjum Mechaniczne przekształcone w 1955 r. na Zasadniczą Szkołę Mechanizacji Rolnictwa i w 1960 r. w Zasadniczą Szkołę Zawodową. W 1974 r. ZSZ przeniesiono do nowego budynku, a w pałacu umieszczono internat męski tej szkoły. W 2006 r. pałac ponownie znalazł się w rękach prywatnych. Pałac i park są teraz gruntownie wyremontowane i udostępnione dla gości. Jako ośrodek wypoczynkowo-konferencyjny „Pałac Żelechów” został otwarty w maju 2013 r. Stojąca obok oficyna usytuowana na południowy zachód od pałacu powstała razem z dworem w drugiej połowie XVIII wieku i potem została nieco przebudowana w pierwszej połowie XIX stulecia. Zmieniono wówczas konstrukcję dachu. Parterowa, nakryta dachem czterospadowym, o ścianach artykułowanych lizenami. Układ wewnątrz dwutraktowy, przebudowany. Park krajobrazowy założony w połowie XVIII w. w stylu angielskim o zachowanym częściowo układzie regularnym. Zajmuje powierzchnię ponad 7,8 hektarów. Przed frontem owalny gazon z podjazdem oraz aleja dojazdowa wysadzana lipami. Na cmentarzu w Żelechowie znajduje się okazałe mauzoleum Ordęgów z 1852 roku. Klasycystyczne, murowane z cegły, tynkowane, rozplanowane na rzucie prostokąta z półkolistą absydą od wschodu, na narożach ujęte boniowanymi lizenami. Przy al. Wojska Polskiego 8 dwór zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku. Przebudowany w 1930 r. Drewniany, konstrukcji zrębowej, otynkowany, parterowy, na rzucie prostokąta. Przez długie lata swoją siedzibę miało tu Zgromadzenie Sióstr Opatrzności Bożej. Obecnie własność Urzędu Miejskiego w Żelechowie. Znajdują się w nim mieszkania komunalne. Źródła: Piotr Libicki, Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu”, Rebis 2009 Paweł Ajdacki „Pałace, dwory i folwarki ziemi garwolińskiej”, PTTK Oddział im. M. E. Andriollego w Otwocku 2019