Brok

Brok leży na wysokim brzegu Bugu przy jego ujściu do Wisły, otoczony borami Puszczy Białej. Chociaż na pierwszy rzut oka wygląda jak duża wieś, jest jednak miastem, i to miastem o zacnej historii, sięgającej odległych czasów. Nazwa miasteczka pochodzi od mizernej rzeczki Brok uchodzącej do Bugi na wschód od rynku. Od wyrazu brok pochodzi czasownick broczyć – dla rzek wolno płynących było to stosowne określeniem. W przeszłości Brok odgrywał nietuzinkową rolę dzięki swemu położeniu na pograniczu Mazowsza i Podlasia, obszarów zasiedlonych przez plemiona zachodnio- i wschodniosłowiańskie, na średniowiecznym szlaku stanowiącym odnogę słynnego szlaku handlowego „od Waregów do Greków”, która z Kijowa przez Włodzimierz Wołyński dochodziła do Bugu i tą rzeką, a następnie Wisłą osiągała brzeg Bałtyku. Chociaż w połowie XIII w., wraz z najazdem Mongołów i rozbiciem Rusi Kijowskiej, znaczenie tej drogi upadło, lecz jeszcze długo odgrywała istotną rolę jako dogodne połączenie Mazowsza z Litwą. Brok wymieniony w dokumencie księcia Konrada Mazowieckiego z ok. 1239 r. jako gród w dobach biskupstwa płockiego. Był jednym z grodów kasztelańskich i odgrywał dużą rolę w życiu gospodarczym regionu, między innymi jako ważny port rzeczny. Nic więc dziwnego, że 26 marca 1501 r. Brok uzyskał za sprawą biskupa płockiego Wincentego Nowiny Przerębskiego prawa miejskie. W XVI w. Brok stał się ulubioną rezydencją biskupów, do których przybywali ze swymi goścmi na wypoczynek. W swoich najlepszych latach klucz brokowski należał do największych zwartych posiadłości na Mazowszu. W połowie XVII w. wchodziły w jego skład 24 wsie, 8 folwarków i 2 miasta: sam Brok oraz Andrzejewo. Po uzyskaniu wspomnianego przywileju lokacyjnego wytyczono nowe, renesansowe założenie miejskie na północny zachód od średniowiecznej osady, zwanej odtąd Starym Miastem. „Założenie w Broku, prawdopodobnie wzorowane na włoskim dziele Albertiego Leo Baptisty De re aedificatoria libri X, wyznaczało główną drogę miejską, tzw. viae principalis, biegnącą od obszernego rynku do zabudowań folwarcznych za Turką” – Tadeusz Krajewski 1989. Zniszczenia w czasie wojen szwedzkich i w wyniku pożaru w 1740 r. Od kilkuset lat Brok jest więc miastem. Z krótką przerwą, bowiem w 1869 r. władze carskie odebrały mu prawa miejskie, jak zresztą dziesiątkom innych polskich miasteczek. Po upadku powstania skonfiskowane dobra biskupie przeszły na własność rosyjskiego rządu, a ów chętnie rozdawał je urzędnikom i oficerom carskim za zasługi w tłumieniu powstania. Jednocześnie sprzyjał budowaniu się karczem. W poł. XIX w. prof. Bogumił Jastrzębowski stworzył w pobliskim Feliksowie Zakład Leśno-Praktyczny ze szkołą leśników i leśnym gospodarstwem doświadczalnym (pomnik na rynku). W 1903 r. zorganizowano w Broku ochotniczą straż pożarną. W 1905 r. przybył na wywczasy do Broku Jan Harusewicz, lekarz z Ostrowi Mazowieckiej. U miejscowego szkutnika zamówił łódź „nadającą się pod żagiel i do wioseł” i kazał ją pomalować w patriotyczne biało-czerwone barwy. W 1922 r. Brok odzyskał prawa miejskie, lecz pozostał miastem nietypowym. W latach międzywojennych począł się bowiem kształtować jego letniskowy charakter. W 1935 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Broku. Jedno z najprężniejszych na Mazowszu stowarzyszeń regionalnych ma niezwyczajne zasługi dla swojej miejscowości. W czasie II wojny światowej Brok był znaczącym ośrodkiem organizacji konspiracyjnych: Związku Walki Zbrojnej, a później Armii Krajowej. 27 sierpnia 1944 r. po zaciętych walkach wkroczyła do miasta radziecka Armia Czerwona. Dzisiejszy Brok jest jednym z tych małych miast polskich, których – jak pisze Maria Ciechocińska – istnienie uzasadniały „wygasłe już potrzeby, a nowe jeszcze się nie ukształtowały”. Jego turystyczne i wypoczynkowe walory wciąż nie są wykorzystane do końca, chociaż w pierwszych dziesięcioleciach po II wojnie światowej pobudowano w okolicznych lasach kilka zakładowych ośrodków wczasowych i ogólnodostępny kemping, a w mieście i okolicy znajduje się wiele prywatnych domów letniskowych. Mieszkańcy Broku są dumni z odbywającego się w połowie lipca dorocznego festynu kulturalnego i sportowo-rekreacyjnego „Dni Broku i Puszczy Białej”. Kościół parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła jest dziełem niepowtarzalnym, podobnych budowli nie znajdziemy nigdzie na świecie poza Mazowszem. W otoczeniu kościoła liczne drzewa pomniki przyrody. Kilkaset metrów na wschód od kościoła, pośród drzew na wyniesieniu nad Bugiem kryje się ruina wieży, która wieńczyła nieistniejący dzisiaj pałac. Przy głównej ulicy Dąbrowskiego, na zachód od rynku, niedaleko targowiska, znajduje się cmentarz katolicki, a na nim drewniana zrębowa kaplica z 1 poł. XIX w. Na tyłach tego cmentarza leży kirkut – cmentarz żydowski założony w XIX w. Żydzi zaczęli przybywać do Broku po roku 1795. Sto lat później, w 1880 r. stanowili połowę jego mieszkańców, niemal całkowicie opanowali handel i rzemiosło, mieli synagogę, mykwę (łaźnię rytualną) i dwie szkoły: cheder – podstawową szkołę religijną, do której uczęszczali wszyscy chłopcy z gminy żydowskiej, oraz jeszybot – średnią szkołę talmudyczną, po ukończeniu której można było się ubiegać o posadę rabina. Źródła: Lechosław Herz „Puszcze Kamieniecka i Biała”, Rewasz 2005 Mieczysław Żochowski „Brok” [w:] „Kanon krajoznawczy województwa mazowieckiego”, Mazowieckie Forum Oddziałów PTTK / Samorząd Województwa Mazowieckiego 2018