Żyrardów

Miasto powiatowe na Równinie Łowicko-Błońskiej nad rz. Pisią Gągoliną. 40,2 tys. mieszkańców. Graniczy z leśnym kompleksem pozostałości historycznej Puszczy Sochaczewskiej, chronionej w Bolimowskim Parku Krajobrazowym. Założone w 1830 r. przez Łubieńskich jako osada fabryczna przy zakładach przędzalniczych, przeniesionych tu z warszawskiego Marymontu. Nazwę otrzymało na cześć Filipa de Girarda, pierwszego dyrektora technicznego fabryki, wynalazcy m.in. przędzarki i turbiny wodnej. Fabryka lnu ruszyła w 1833 r. W 2. poł. XIX w. rozwój i rozbudowa miasta związane z uzyskaniem połączenia kolejowego (Kolej Warszawsko-Wiedeńska) oraz przejęciem zakładów przez niemieckich przemysłowców Karola Hiellego i Karola Augusta Dittricha, którzy fabrykę i jej produkcję znacznie rozwinęli, budując po 1871 r. całe miasto dla zatrudnionych w niej osób. W 1914 r. fabryka była jednym z największych na świecie przędzalniczych zakładu lnu i bawełny. Prawa miejskie osada otrzymała dopiero w 1916 r. Obecnie ośrodek przemysłu elektrotechnicznego (montownia telewizorów LCD) i spożywczego (produkcja luksusowej wódki Belvedere). Układ urbanistyczny osady fabrycznej – jedyny w Europie zachowany w ok. 95% zespół budynków fabrycznych, mieszkalnych i użyteczności publicznej miasta przemysłowego z 2. poł. XIX w.i z pocz. XX w; są to budynki murowane, z czerwonej cegły. W 2012 r. uznany przez prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej za pomnik historii. Żyrardów ma fascynującą historię, która pozwala na poznanie zbyt często i niesłusznie pomijanego okresu w dziejach Mazowsza. Miasto było podzielone na trzy strefy: główną stanowiła fabryka, drugą zamieszkiwało kierownictwo i urzędnicy, trzecia była przeznaczona dla robotników, a budynki różniły się standardem i wyglądem, zależnie od tego, dla kogo były przeznaczone. Neogotycki kościół Matki Boskiej Pocieszenia zaprojektowany przez Józefa Piusa Dziekońskiego i wybudowany w latach 1900-1903 z funduszy Karola Dittricha. Jest on zmniejszoną ośmiokrotnie, dość swobodną interpretacją architektury sławnej katedry w Kolonii. Po zmierzchu jest pięknie iluminowany. Wewnątrz witraże przypisywane Józefowi Mehofferowi. Neogotycki kościół św. Karola Boromeusza ufundowany przez Karola Dittricha w 1891 r. o lombardzkim typie fasady. Wewnątrz niemal kompletne neogotyckie wyposażenie. Budynek Nowej Przędzalni z 1913 r., jeden z pierwszych na świecie budynków konstrukcji żelbetowej. Ma prawie 130 m długości, wysokością przerasta dziesięciokondygnacyjny blok. Największy obiekt w fabryce. Na jego dachu znajdował się zbiornik przeciwpożarowy i ogród. Przebudowany na lofty. Na tzw. „Małym Rynku” jest ośmioboczny pawilon dawnej przepompowni, której bryła kojarzy się z romańskimi budowlanymi Rawenny. Na pd. krańcu terenu fabrycznego powstała restauracja „Szpularnia”, przed którą widnieje pomnik Brzemiennej Prządki autorstwa Maksymiliana Biskupskiego wzniesiony w hołdzie kobietom zatrudnionym przy przędzeniu lnu w Zakładach. Upamiętnia on krwawo stłumiony pięciodniowy strajk szpularek w 1883 r., pierwszy powszechny zryw robotniczy w Królestwie Polskim. Dzielnica domów robotniczych Nowy Świat wzniesiona etapami w latach 1867-1910 usytuowana jest obok kościołów. Zabudowana niskimi domami z czerwonej cegły, obok których stoją murowane i drewniane budynki gospodarcze. Zachowało się 130 domów mieszkalnych, 19 usługowych i ponad 60 gospodarczych, w niezłym stanie technicznym – doprawdy, zjawisko to niezwykłe. W jednym z domów (Narutowicza 34) Gabinet Pisarza Pawła Hulki-Laskowskiego, oddział żyrardowskiego Muzeum Mazowsza Zachodniego. Magistrat wzniesiony ok. 1910 r. dla władz miasta, mieścił także sklep firmowy i urząd pocztowy. Na pierwszym piętrze urzędowali przedstawiciele władz miasta – prezydent i urzędnicy, na piętrze drugim były mieszkania służbowe urzędników. Obecnie użytkowany przez samorząd. Resursa zbudowana w latach 80. XIX w., placówka kulturalna dla lokalnej elity. Przez wiele lat najbardziej reprezentacyjny budynek w mieście. Wnętrza z dekoracjami neorenesansowymi. Obok budynek dawnej kręgielni. Muzeum Mazowsza Zachodniego, znajdujące się w neorenesansowej rezydencji Karola Dittricha wzniesionej w latach 1885-1890, prezentuje historię, etnografię i ikonografię miasta i regionu. Cennym eksponatem jest ogromna panorama Żyrardowa (367 x 140 cm) ukazująca osadę fabryczną podzieloną na kwartały zgodnie z ówczesnymi tendencjami architektonicznymi. Wykonana została w 1899 r. na zamówienie właścicieli zakładów w celu uświetnienia stoiska żyrardowskiego na światowej wystawie w Paryżu, która odbyła się w roku 1900. Panorama pozwala poznać kształt urbanistyczny miasta z końca XIX w. i porównać go z dzisiejszą zabudową Żyrardowa. Park im. Karola Augusta Dittricha zaaranżowany w stylu angielskim pod koniec XIX w. przez Karola Sparmana nad Pisią Gągoliną jest obecnie ogólnodostępnym zieleńcem miejskim. Pozostając na usługach możnych fabrykantów i bankierów, projektował Sparman kilka takich parków, m.in. w Priszkowie. Interesujący drzewostan, jedenaście drzew uznano za pomniki przyrody. Źródła: Lechosław Herz „Bolimowski Park Krajobrazowy”, Rewasz 2011 Monika Pszczółkowska „Żyrardów” [w:] „Kanon krajoznawczy województwa mazowieckiego”, Mazowieckie Forum Oddziałów PTTK / Samorząd Województwa Mazowieckiego 2018