Pałac w Wilanowie

Budowę pałacu w Wilanowie rozpoczął Jan III Sobieski, który wszedł w posiadanie tego terenu w roku 1677. Zadanie wzniesienia nowej zamiejskiej rezydencji królewskiej otrzymał Augustyn Locci, sekretarz i doradca króla w sprawach artystycznych. Budowa i rozbudowa rezydencji trwała około 20 lat, prowadzona była w latach 1677-1696. W czasach Jana III Sobieskiego ukształtowały się wszystkie najważniejsze elementy organizujące przez następne wieki krajobraz kulturowy Wilanowa - pałac, ogród, park, folwark, otaczające je pola, łąki i zadrzewienia. Po jego śmierci (1696) wszystkie elementy wyposażenia, które królowa Maria Kazimiera uważała za swoją osobistą własność (zapewne o wysokiej wartości artystycznej i materialnej), zabrała ze sobą do Rzymu, wyjeżdżając na zawsze z Polski (w 1698). Sam pałac stał się własnością królewskich synów Aleksandra i Konstantego. Ówczesna sytuacja polityczna (niepowodzenie planów dynastycznych , III wojna północna, walki o tron polski), wyjazd królewicza Aleksandra do Rzymu i wstąpienie do klasztoru kapucynów, gdzie zmarł w 1714 r., spowodowały przerwanie rozpoczętej rozbudowy pałacu, a jedyny jego sukcesor królewicz Konstanty, borykający się z trudnościami finansowymi, nie dbał o pałac, który stopniowo niszczał. W 1720 r. znacznie zaniedbaną rezydencję nabyła hetmanowa wielka koronna Elżbieta Sieniawska, jedna z najlepiej wykształconych i najbogatszych kobiet w ówczesnej Polsce. Na jej zlecenie architekt Giovanni Spazzio i kierujący pracami Józef Fontana z liczną grupą wybitnych artystów z różnych dziedzin wykonali generalny remont, a następnie dobudowali skrzydła boczne pałacu, doprowadzając do końca rozbudowę rozpoczętą jeszcze przez Sobieskiego. W tym okresie zbudowano też nową, większą pomarańczarnię. Po śmierci Elżbiety Sieniawskiej Wilanów odziedziczyła jej córka Maria Zofia Denhoffowa, która w ciągu zaledwie dwóch lat zarządzania pałacem wprowadziła znaczne zmiany zgodne z modą i w trosce o wygodę, bez szacunku spuścizny króla. W 1730 r., ulegając namowom króla Augusta II Mocnego, który od ponad 20 lat bezskutecznie o to zabiegał, przekazała mu pałac (w zamian za Pałac Błękitny) w dożywotnie użytkowanie z obowiązkiem troski o dobre utrzymanie i wyposażenie, ale bez prawa istotnych przebudów. Po śmierci króla (1733) zgodnie z kontraktem pałac z całym wyposażeniem wrócił w posiadanie Zofii Denhoffowej i jej drugiego męża Augusta Czartoryskiego. Po śmierci Zofii (1771) troskę o pałac przejęła córka Czartoryskich, marszałkowa Izabela Lubomirska, która po śmierci ojca odziedziczyła dobra wilanowskie. Pałacowi znów został przywrócony dawny blask. Zmiany polityczne, a zwłaszcza przemarsze wojsk w okresie insurekcji kościuszkowskiej znów spowodowały znaczne szkody. W roku 1799 r. księżna marszałkowa przekazała Wilanów swojej córce Aleksandrze i jej małżonkowi Stanisławowi Kostce Potockiemu, jednemu z najlepiej wykształconych i światłych Polaków ówczesnej doby. Do prac restauracyjnych i dekoracyjnych zaproszeni zostali wybitni artyści, m.in. architekt Ch. P. Aigner. W 1805 roku otwarte zostało w nim jedno z pierwszych w Polsce muzeów publicznych, na którego cele przeznaczono centralną część pałacu, odpowiednio przystosowaną do tych funkcji. W poł. XIX w. za czasów Augusta i Aleksandry Potockich architekt Franciszek Maria Lanci przebudował w stylu modnego wówczas renesansu włoskiego północną elewację północnego skrzydła. Ród Potockich był związany z Wilanowem przez trzy pokolenia, aż do 1892 r., kiedy to po bezpotomnej śmierci ostatniej z rodu Aleksandry Potockiej Wilanów odziedziczył w spadku jej kuzyn Ksawery Branicki ożeniony z Anną Potocką z Krzeszowic. Braniccy zamieszkiwali w Wilanowie do września 1944 r. Był to okres burzliwy i ogólnie niekorzystny dla pałacu. Okres II wojny i okupacji hitlerowskiej przyniósł ogromną grabież dzieł sztuki z wilanowskiego pałacu, splądrowanie i zniszczenia spowodowane przez stacjonujących tu niemieckich żołnierzy, zwłaszcza podczas powstania warszawskiego. Tylko nieliczne z zagrabionych dzieł udało się po wojnie odnaleźć i odzyskać. W końcu stycznia 1945 r. po nacjonalizacji dóbr wilanowskich i rezydencji opiekę nad pałacem przejęło Muzeum Narodowe w Warszawie, które utworzyło w nim swój oddział. Pałac w Wilanowie należy do tych nielicznych zabytków w Warszawie, które w niezmienionej postaci przetrwały okres II wojny światowej. Oś kompozycyjną układu wnętrz pałacowych stanowi Wielka Sień i położony za nią Gabinet Holenderski, po obu stronach których rozmieszczone są symetrycznie sypialnie i antykamery, a w narożnikach gabinety króla (po prawej) i królowej (po lewej) z bogatą dekoracją ścian i sufitów w części pochodzącą z czasów Jana III, w części zaś z czasów saskich. Naturalnym przedłużeniem pałacu jest otaczający ogród, ukształtowany w wyniku licznych zmian wprowadzanych w jego kompozycji przez kolejnych właścicieli rezydencji. Najstarszą jest część centralna położona między pałacem a jeziorem, której przywrócono charakter dwupoziomowego regularnego ogrodu włoskiego z pewnymi elementami francuskiej sztuki ogrodowej. Źródła: H. Muszyńska-Hoffmanowa „Panie na Wilanowie”, 1972 W. Fijałkowski.”Wilanów”,1973 W. Fijałkowski „Vademecum Wilanowa”, 2011 K. Liwak-Rybak „Muzeum Pałac w Wilanowie. Przewodnik”, 2011 Mieczysław Żochowski, Rafał Modzelewski, Ewa Turek „Dzielnica Wilanów m.st. Warszawy”, PTTK Mazowsze 2015