Pałac na Ursynowie

„Miejsce to, zwane Rozkosz, oddziela tylko dolina od lasu: składa się ono z ładnego domku z dwoma skrzydłami odosobnionymi, pięknego sadu i dzikiej przechadzki przebiegającej dolinę aż do głębi jej, gdzie znajduje się grota kształtnie zbudowana…” – opisywał późniejszy Ursynów architekt Szymon Bogumił Zug w 1784 roku. „Domek z dwoma skrzydłami” był to zapewne niewielki dwór wzniesiony dla pułkownika wojsk koronnych Józefa de Maisonneuve po 1775 roku. W XVIII wieku Rozkosz była własnością księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736-1816), zony marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego, jako część dóbr wilanowskich. 28 kwietnia 1775 roku teren późniejszego Ursynowa jako długoletnią dzierżawę objął zaprzyjaźniony z księżną marszałkową Francuz pułkownik Józef de Maisonneuve, komador maltański. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku z inicjatywy nowego właściciela Rozkoszy Stanisława Kostki Potockiego, zięcia księżnej marszałkowej, jednej z najwybitniejszej postaci polskiej polityki, kultury i historii przełomowych lat końca XVIII i początku XIX wieku, współtwórcy Konstytucji 3 Maja, i jego żony Aleksandry z Lubomirskich dwór został przebudowany na ich podmiejską siedzibę. Pracami kierował znany warszawski architekt Chrystian Piotr Aigner (1764-1841). Powstał parterowy pałacyk z dwiema oficynkami po bokach, poprzedzony czterokolumnowym doryckim portykiem zwieńczonym trójkątnym frontonem. W pewnej odległości od dworu, przy bramie, znalazły się zabudowania gospodarcze – stajnia i wozownia. W 1799 roku Rozkosz na krótko objął Grzegorz Wykowski, a potem Ignacy Kochanowski. Julian Ursyn Niemcewicz, gospodarz wówczas 10-hektaorowej Rozkoszy od 1822 roku, nazwę miejscowości planował zmienić na niemniej, choć inaczej romantyczną „Amerykę” lub „Waszyngton”, co podyktowane było sentymentem do Stanów Zjednoczonych, w których czas pewien spędził z Kościuszką. W końcu miejscowość otrzymała nazwę Ursynowa od starego przydomka rodu Niemcewiczów. Julian Ursyn Niemcewicz, urodzony w 1758 roku, był jedną z najwybitniejszych postaci polskiej historii końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku, związany niemal przez całe życie z rodziną Czartoryskich. Absolwent Szkoły Rycerskiej, dworzanin księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, poseł na Sejm Czteroletni, współtwórca Konstytucji 3 Maja, sekretarz Kościuszki i towarzysz jego walk i rosyjskiego więzienia, uwolniony w 1796 roku przez cara Pawła I, wyjechał do Ameryki z Kościuszką, skąd po paru latach wrócił do Warszawy. Aktywny w czasie Księstwa Warszawskiego, senator kasztelan za czasów Królestwa Kongresowego, był autorem projektu detronizacji cara z 25 stycznia 1831 roku. Emigrant we Francji po upadku powstania listopadowego, autor m.in. Śpiewów historycznych i Dziejów panowania Zygmunta III, zdolny literat, autor m.in. politycznej sztuki Powrót posła, uznany autorytet Wielkiej Emigracji. Zmarł w Paryżu w 1841 roku i pochowany został na cmentarzu Montmorency. Sielską atmosferę Ursynowa wyczuła i wzbogaciła o treści patriotyczne jedna z kolejnych właścicielek – Eliza Krasińska, żona poety Zygmunta Krasińskiego, która w latach 1858-1860 pałacyk ursynowski rozbudowała w stylu neorenesansu włoskiego. Autorem projektu był Zygmunt Rospendowski (Rozpędowski, 1827-1890), uczeń Henryka Marconiego. Stąd zapewne podobieństwo do wznoszonego w tym samym czasie pałacu w Helenowie. Włoski, willowy, renesansowy charakter ma w szczególności elewacja ogrodowa. Ryzality boczne ujmują niewielki taras, nad którym na smukłych żeliwnych kolumienkach wsparty został balkon piętra. Jest to zmodyfikowany typ serliowskiej willi Poggio-Reale. Jedynie półkoliste parterowe aneksy z tarasami przełamują ten schemat, ale nie zakłócają harmonii kompozycji. Rozległa elewacja frontowa to raczej fasada okazałego pałacu niż kameralnej willi, piętrowa, z ryzalitami bocznymi – lecz nie skrajnymi – i ryzalitem środkowym w górnej części artykułowanym pilastrami, poprzedzonym sionką o boniowanych pilastrowych podziałach i charakterystycznych półkoliście zamkniętych oknach i drzwiach z półkolistym nadświetlem. Ryzality boczne zwieńczone tralkowymi balustradami-attykami, a ryzalit środkowy trójkątnym frontonem z herbem Krasińskich Ślepowron w tympanonie. W roli akroterionów cztery dziecięce figurki – personifikacje pór roku. Autorem rzeźbiarskiej dekoracji jest Juliusz Faustyn Cengler. Jego dziełem prócz wieńczących putti są dwie kobiece figury w niszach ryzalitów przedstawiające Fortunę i Ceres. Pierwsza była boginią losu i szczęścia, druga utożsamiała kobiecy pierwiastek płodności w przyrodzie. Nie sposób nie łączyć ich znaczenia z popiersiami herosów-hetmanów pomiędzy oknami piętra elewacji frontowej: Stanisława Koniecpolskiego, Stefana Czarneckiego, Pawła Sapiehy i Jana Tarnowskiego, oraz heroin-księżnych i królowych polskich: Wandy, Dąbrówki, Jadwigi i Barbary. Po śmierci Elizy Krasińskiej właścicielem Ursynowa został aż do śmierci w 1876 r.jej drugi mąż Ludwik Krasiński. Wówczas na lat jedenaście właścicielem Ursynowa został ordynat opinogórski Adam Krasiński, który w 1906 roku ofiarował Ursynów Seminarium Nauczycieli Ludowych. Pozostawało ono właścicielem Ursynowa aż do II wojny światowej. W późnych latach XX wieku folwark Ursynów liczył 57 hektarów. Obiekt dostępny z zewnątrz: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Źródło: Piotr Libicki, Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu”, Rebis 2009