Zamek Biskupów Płockich

Na podstawie wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych w latach 1976-85 przyjmuje się, że pierwszy niewielki gród obronny powstał nad brzegiem Narwi na usypanym wzgórzu otoczonym fosą i dodatkowo umocnionym od zach. i płn. Rozpoczęcie jego budowy przypisuje się na biskupowi płockiemu Florianowi Laskary, który zmarł w Pułtusku w 1333 r. Jak opisuje Jan Długosz, ten zamek został spalony przez wojska litewskie pod wodzą księcia Kiejstuta Giedyminowicza podczas najazdu w 1368 r. Odbudowa grodu pułtuskiego została podjęta prawdopodobnie po zawarciu Unii Krewskiej, od kiedy ustały najazdy litewskie. Na miejscu zniwelowanych wcześniejszych wałów wybudowano mury obwodowe. Znaczące zasługi w rozbudowie murowanego zamku przypisuje się biskupowi Pawłowi Giżyckiemu (1439-63), który stworzył tu prawdziwą rezydencję. Do wieży od płn.-wsch. dobudowano najpierw jednotraktowy budynek mieszkalny tzw. Mały Dom (na terenie dzisiejszego skrzydła zach. zamku). Dziedziniec powstały w obrębie murów został wybrukowany otoczakami i cegłami. W połowie XV w. na płd. od wieży wybudowano również jednokondygnacyjny i jednotraktowy budynek główny tzw. Wielki Dom (obecnie skrzydło płn.-zach.). Przy wschodnim murze kurtynowym znajdowały się różne zabudowania gospodarcze. Od strony miasta nadal funkcjonowała fosa łącząca kanały Narwi, z mostem zwodzonym nad nią. Tak ukształtowany gotycki zamek obronny przetrwał do początków XVI w. Zachowane skromne materiały archiwalne, zwłaszcza ikonograficzne, nie pozwalają dokładnie odtworzyć kształtu tej budowli. W 1526 biskup Rafał Leszczyński rozpoczął przebudowę zamku w stylu renesansowym. Dzieło to kontynuowali jego następcy: Andrzej Krzycki, Andrzej Noskowski, Piotr Myszkowski, Henryk Firlej, Stanisław Łubieński, Karol Ferdynand Waza. Zamek został rozbudowany i pięknie ozdobiony zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz, wzniesiony został most arkadowy z dwiema basztami, dobudowana brama (1645), przyozdobiona kaplica zamkowa, poniżej zamku założono piękne ogrody. Z opisu zamku sporządzonego w 1650 wynika, że była to rezydencja okazała, złożona z kilkunastu pomieszczeń mieszkalnych, pomarańczarni, figarni dwu kuchni i dwu altan. Ten świetny okres rozwoju zamku (i miasta) został przerwany przez Szwedów, którzy podczas „potopu” zajęli miasto i zamek. Stacjonujące w nim wojsko spowodowało wiele zniszczeń, a wycofujące się oddziały spaliły zamek. Jego odbudowa, przerwana kolejnymi zniszczeniami spowodowanymi przez wojska szwedzkie Karola XII, które po bitwie pod Pułtuskiem (1703) zajęły zamek, ciągnęła się ponad 50 lat i została zakończona dopiero przez biskupów Załuskich: Andrzeja Chryzostoma, Ludwika Bartłomieja i Andrzeja Stanisława Kostkę. Wnętrza komnat otrzymały nowe kasetonowe stropy, stiuki, piece kaflowe, intarsje. Zebrano w nich bogatą kolekcję portretów książąt mazowieckich i biskupów płockich. W wyniku dalszej rozbudowy prowadzonej na zlecenie biskupa Krzysztofa Hilarego Szembeka w końcu XVIII w. zamek otrzymał skrzydło wschodnie (przeznaczone na pomieszczenia gospodarcze), uzyskując w ten sposób kształt nierównoramiennej podkowy otwartej ku południowi. Skrzydło wjazdowe otrzymało nową klasycystyczną elewację oraz boniowany ryzalit bramny. Podczas działań wojennych lat 1806-07 zamek został uszkodzony na tyle poważnie, że przybyły do Pułtuska Napoleon zatrzymał się w kamienicy w rynku (nr 29). W zamku umieszczony został lazaret wojskowy, który funkcjonował tu aż do 1818 roku. Po przywróceniu posiadania biskupstwa płockiego biskup Adam Prażmowski przeprowadził jego restaurację, jednakże nie był w stanie przywrócić zamkowi dawnej świetności. Kolejne zniszczenia spowodował wielki pożar w 1841, który strawił dachy oraz część wnętrz zamkowych. W 1866 w wyniku konfiskaty przez carat dóbr kościelnych zamek przeszedł w ręce władz rosyjskich, które ponownie umieściły w nim lazaret. Bez dobrego gospodarza zamek stopniowo podupadał i w 1918 po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nie przedstawiał już większej wartości. Po niezbędnych remontach stał się siedzibą władz powiatowych i taką funkcję zamek pełnił aż do r. 1974 (z przerwą w okresie II wojny, kiedy w zamku rezydowała administracja niemiecka). W dniu 23 lipca 1974 r. rząd polski przekazał zamek na Dom Polonii. Po gruntownej przebudowie trwającej 15 lat ostatecznie w 1989 Dom Polonii został uroczyście otwarty. Z zabytkowych wnętrz dawny wygląd z bogatą dekoracją sztukatorską odzyskała jedynie kaplica oraz sąsiadująca z nią sala z XVIII-wiecznym wystrojem. Dziś jego właścicielem jest Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”. Mieści się tu hotel z bazą gastronomiczną. W zamku odbywają się zjazdy, konferencje, kongresy polonijne, wystawy, koncerty itp.

Słowa kluczowe: Pułtusk, zamek, biskupi płoccy, gotyk, renesans, najazdy litewskie, bitwa pod Pułtuskiem, Dom Polonii.

Źródło: Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 212-224.

Pułtusk. Informator miejski, wyd. VI, Pułtusk 2008, 46 s.

Internet: www.pultusk.pl

www.diecezjaplocka.pl

www.wikipedia.org.wiki/Pułtusk