Zespół pałacowo-parkowy

Wieś siedziba gminy w płd.-wsch. części powiatu pułtuskiego w odległości ok. 15 km od Pułtuska położona na skraju skarpy dominującej nad pradoliną Narwi, licząca ok. 965 mieszkańców. Od zach. leży w sąsiedztwie lasów Puszczy Białej porastających szeroką dolinę Narwi, od wsch. zaś rozciągają się pola uprawne.

Wieś ma niewątpliwie wczesnośredniowieczny rodowód, choć wzmiankowana po raz pierwszy dopiero w 1389. Różniła się od otaczających ją wsi przede wszystkim tym, że nie należała do biskupów płockich, ale była własnością szlachecką. W 1429 Janusz I książę mazowiecki podarował wieś podkomorzemu warszawskiemu Michałowi z Ziemięcic. Później jako wiano Zatory objęli w posiadanie na kilkadziesiąt lat Mińscy. Od nich przejął wieś w zastaw wojewodzic mazowiecki Paweł Kryski. W XVII w. Zatory były własnością Rostworowskich, a później Cieciszowskich. Od 1739 właścicielami Zator byli chorąży ciechanowski Jakub Szydłowski z żoną Barbarą. W rękach kolejnych pokoleń Szydłowskich majątek pozostawał aż do 1801 r. Wtedy Zatory nabył od Szydłowskich Mikołaj Glinka, starosta makowski i poseł na Sejm Czteroletni, a od 1817 senator-kasztelan Królestwa Kongresowego, który zmarł w Zatorach w 1825. Majątek odziedziczyły jego córka Małgorzata – żona Onufrego Cieleckiego i jej dzieci. Był to wtedy majątek zasobny i dobrze prowadzony. W Zatorach znajdował się młyn parowy połączony z gorzelnią, cegielnia, wiatrak, gospodarstwo folwarczne, szkoła początkowa, 42 domy i 50 zabudowań folwarcznych. Ok. 1836 majątek przeszedł we władanie Rajmunda Skarżyńskiego, męża Wiktorii z Cieleckich i brata właściciela niedalekiego Popowa. Zmarł on w 1850 i został pochowany na miejscowym cmentarzu, gdzie do dziś zachował się jego nagrobek. W 1865 majątek nabył Edmund Apolinary Przyłubski. On i jego następcy znacznie go rozbudowali i unowocześnili. Założono kilka nowych folwarków, m.in. Przyłubie, Celinowo (od imienia dziedziczki Celiny Przyłubskiej). W Zatorach był wtedy młyn parowy połączony z gorzelnią parową, cegielnia, wiatrak i owczarnia zarodowa. Dalszy rozwój majątku miał miejsce za czasów następnych właścicieli Iżyckich (1893-1909). Po krótkim epizodzie władania Zatorami przez Radziwiłłów w 1925 majątek nabyli Piotr Bagniewski z żoną Marią. To 15-lecie do II wojny światowej można uznać za „złoty wiek” Zator. Majątek został odbudowany po zniszczeniach podczas walk w lecie 1915, uprzemysłowiony i doprowadzony do kwitnącego stanu. Zatory stały się gospodarstwem wzorcowym, niejednokrotnie odwiedzanym przez wycieczki rolnicze krajowe i zagraniczne oraz prezentowanym na wystawach rolniczych. Bagniewscy zmienili gospodarkę leśną poprzez wprowadzenie najlepszych odmian drzew oraz planowany odłów zwierzyny, co miało wpływ na wzrost jej pogłowia. Gospodarstwo produkowało duże ilości mleka, ziemniaki na potrzeby gorzelni i żyto. Hodowano bydło rogate, konie rolnicze oraz anglo-arabskie, drób oraz ryby. Bagniewscy angażowali się w działalność społeczną i samorządową, wspierali działalność oświatową, rolniczą oraz organizowali koła gospodyń wiejskich, przyczyniając się do szerzenia wiedzy rolniczej i ekonomicznej w całej okolicy.

Budowę pałacu w Zatorach rozpoczął Jakub Szydłowski w 1739, a kontynuowali i rozbudowywali go jego następcy aż do 1801. Ówczesny dwór obejmował tylko centralną część obecnego pałacu. W XIX w. dwór rozbudowano o dwa piętrowe pawilony od płn. i płd. Pawilon płn. dłuższy, tworzył boczne skrzydło. Pod koniec XIX w. za czasów Józefa Iżyckiego nad wejściem do pałacu zbudowano portyk wsparty na czterech kolumnach toskańskich i nowy dach mansardowy z lukarnami. Autorem projektu przebudowy ukończonej w 1898 był arch. Kornel Gabrielski. Pałac zdewastowany podczas I wojny światowej pozostawał opuszczony aż do 1925. Odrestaurowali go dopiero Bagniewscy, nowi właściciele majątku. Po II wojnie obiekt w dobrym stanie przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne założone na gruntach majątku Bagniewskich, a później Stowarzyszenie Elektryków Polskich. Okazali się złymi gospodarzami, doprowadzili pałac do ruiny, która została „uwieczniona” w serialu „Zmiennicy” w reżyserii Stanisława Barei. Na pocz. XXI w. pałac został przejęty przez prywatnego inwestora i pięknie odrestaurowany, z przywróceniem klasycystycznego kształtu z k. XIX w. Obecnie (k. 2014) trwa jeszcze wyposażanie wnętrz. Oprócz pałacu w zespole zabytkowym są zabudowania dworskie: spichlerz oraz murowany budynek dawnej gorzelni z k. XIX w. Zostało dobudowane nowe skrzydło hotelowe (obecnie w stanie surowym).

Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym z pocz. XIX w. z okazami starych drzew, wśród nich pomnik przyrody lipa drobnolistna o obwodzie pnia w pierśnicy 5 m. Dwa dęby szypułkowe pomniki przyrody rosną także na cmentarzu parafialnym. Pod lasem blisko cmentarza żołnierskiego z I wojny światowej znajduje się sporych rozmiarów głaz narzutowy. Ze skarpy na zach. krańcu wsi roztacza się piękny widok na szeroką dolinę Narwi.

25 maja 1807 na polach między Zatorami a Gładczynem miała miejsce potyczka wojsk napoleońskich z wojskiem rosyjskim, w której szczególnie odznaczyli się Polacy.

Słowa kluczowe:

Zatory, wieś, gmina, parafia, kościół, Puszcza Biała, pałac,

Źródło: Kalinowski M., Gmina Zatory. Z historii, tradycji i kultury kurpiowskiej,

Żywirska M., Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa: PWN, 1973, 428 s.

Omilanowska M., Sito J. (red.): Katalog Zabytków Sztuki. T. X, zeszyt 20: Dawne woj. warszawskie: Pułtusk i okolice. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.

Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 519n.

Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała, Pruszków: OW „Rewasz”, 2005, s. 296-299.

Dzieje Mazowsza do 1526 roku. Pod red. A. Gieysztora i H. Samsonowicza, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 353.

Dzieje Mazowsza lata 1795-1918. Praca zbiorowa pod red. Janusza Szczepańskiego, Pułtusk 2012.

Internet: http://atlaswsi.pl/

http://www.zatory.pl/

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zatory

www.wikipedia.org.wiki/Pułtusk