Kościół p.w. św. Wojciecha

Wieś i siedziba parafii w gminie Obryte w płn.-wsch. części powiatu pułtuskiego. Połączenie drogą gminną z gminą Obryte. Położona na płd. wysokim brzegu Narwi na terenie ogołoconym z lasów Puszczy Białej.

Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od słowa „ząb”. Jej założenie historycy odnoszą do k. XI lub pocz. XII w. Była to osada obronna i wysunięty na płn.-wsch. przyczółek osłaniający Pułtusk przed najazdami Prusów i Jaćwingów. Pierwsza wzmianka źródłowa o istnieniu wsi pochodzi z dokumentu Konrada I księcia mazowieckiego z 1203 r., będącego opisem uposażenia biskupstwa płockiego. Pierwszy kościół w Zambskach istniał prawdopodobnie już na pocz. XII w. Biskup płocki Andrzej Ciołek w 1255 przekazał wieś Zambski wraz z kościołem zakonowi benedyktynów płockich i prawdopodobnie wkrótce potem powstała tu prepozytura zakonna. W 1381 książę mazowiecki Janusz I zezwolił benedyktynom na przeniesienie wsi na prawo niemieckie. W późniejszej wizytacji biskupiej jest wzmianka o kościele z Zambskach odbudowanym w 1394 po spaleniu podczas najazdu Litwinów (prawdopodobnie chodzi o najazd w 1368, podczas którego został zdobyty i spalony Pułtusk). Benedyktyni przejawiali dużą aktywność na polu gospodarczym – budowali spichlerze, spławiali zboże i drewno do Gdańska.

Dzięki staraniom właścicieli książę Janusz I w 1428 wydał pozwolenie na lokację miasta, która prawdopodobnie jednak nie została zrealizowana, a w każdym razie Zambski nie rozwinęły się w większy ośrodek, być może z powodu utraty znaczenia dawnego gościńca pułtuskiego jako drogi handlowej. W poł. XVI w. Zambski są wzmiankowane jako wieś. Pozostawała ona w posiadaniu benedyktynów aż do 1825. Ze względu na strategiczne położenie przy starym gościńcu pułtuskim biegnącym wzdłuż płd. brzegu Narwi wieś była systematycznie niszczona podczas kolejnych wojen: w czasie „potopu” szwedzkiego w 1655, III wojny północnej, I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej 1920 i II wojny światowej. Obecnie Zambski Kościelne to miejscowość wypoczynkowa z wieloma trasami rowerowymi i miejscami do wędkowania. Na zach. od wsi wyrosło na początku XXI w. spore osiedle domków letniskowych.

W miejscowości znajdują się dwa obiekty wpisane do rejestru zabytków. Pierwszy to kościół parafialny p.w. św. Wojciecha (wpis nr rej. A-342 z 2 lutego 1982). Kościół został zbudowany w l. 1896-1900 wg proj. Feliksa Nowickiego, zapewne wykonanego przed 1887, na miejscu poprzedniego kościoła drewnianego, który przetrwał ok. 200 lat. Kościół konsekrowano w 1909 r. Został zbudowany z cegły, otynkowany, w stylu neobarokowym (wg niektórych neoklasycznym) na planie prostokąta z wyodrębnionym prezbiterium. Jest trzynawowy, z umieszczoną centralnie wieżą wbudowaną w fasadę. Wyposażenie wnętrza przeważnie barokowe pochodzące z poprzedniego kościoła. W wyniku działań wojennych w lecie 1915 kościół został uszkodzony, po wojnie ponownie odbudowany. Poważnie zniszczony podczas walk we wrześniu 1939, kiedy to znalazł się pod ostrzałem niemieckiej artylerii i spłonął. W ścianie bocznej od str. płn. powstała ogromna wyrwa, która pozostawała nienaprawiona w latach okupacji, a w 1944 została powiększona przez żołnierzy radzieckich, którzy rozebrali resztki ściany, zabierając cegłę na utwardzenie dróg dojazdowych do przepraw na Narwi. Odbudowę rozpoczęto w 1947, a ukończono w 1950. W 1989 w kościele wybuchł pożar, który zniszczył częściowo dach i wnętrze.

Drugim zabytkiem jest najstarsza część cmentarza rzymskokatolickiego (nr rej. A-343 z 30 stycznia 1986), położonego w lasku na wschód od wsi, na którym zachowało się sporo starych nagrobków z II poł. XIX i pocz. XX w. Na cmentarzu znajduje się też mogiła zbiorowa około 300 żołnierzy 5. pułku piechoty Legionów „Zuchowaci” z Wilna, którzy polegli w dniach 6-7 września 1939 r. w obronie przeprawy na Narwi w rejonie wsi Gnojno na zach. od Zambsk. Ponadto we wsi zachowało się też trochę starych drewnianych chałup kurpiowskich z oryginalnym zdobnictwem.

Słowa kluczowe:

Zambski Kościelne, wieś, parafia, kościół, chałupa kurpiowska, Puszcza Biała, Narew.

Źródło: Żywirska M., Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa: PWN, 1973, 428 s.

Omilanowska M., Sito J. (red.): Katalog Zabytków Sztuki. T. X, zeszyt 20: Dawne woj. warszawskie: Pułtusk i okolice. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.

Glinka T. i inni, Mazowsze północne. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1998, s. 519.

Dzieje Mazowsza do 1526 roku. Pod red. A. Gieysztora i H. Samsonowicza, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, zwł. s. 151, 156 i 334.

Dzieje Mazowsza lata 1795-1918. Praca zbiorowa pod red. Janusza Szczepańskiego, Pułtusk 2012, zwł. s. 803.

Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała, Pruszków: OW „Rewasz”, 2005, s. 287-289.

Internet: http://pl.wikipedia.org/wiki/Zambski_Ko%C5%9Bcielne

http://zambski.republika.pl/