Forty

W zachodniej części gminy Wieliszew zachowały się interesujące pozostałości trzech rosyjskich fortów sprzed I wojny światowej, które należały do zewnętrznego pierścienia obrony Twierdzy Nowogieorgijewsk (Modlin). Umocnienia tworzyły słynną Grupę Forteczną Janówek, szeroko opisywaną w fachowej literaturze jako przykład nowoczesnych rozwiązań w fortyfikacji carskiej. Grupa składała się ze starszego ceglano-ziemnego Fortu IV z 1887 r. oraz dwóch nowszych umocnień betonowych fortu nr XVII i punktu oporu nr 9. Umocnienia te do dziś imponują wysokimi betonowymi ścianami, które służą amatorom wspinaczki skałkowej. Odbywają się tu także mistrzostwa Polski we wspinaczce krótkodystansowej.

Budowę grupy Rosjanie rozpoczęli w 1912 r. i kontynuowali do okresu bezpośrednich walk o twierdzę w sierpniu 1915 r. W założeniach jej projektanta gen. prof. Nestora Bujnickiego centralnym umocnieniem grupy był Fort XVII zaprojektowany na planie trójkąta. Do dziś uwagę zwracają w nim podziemnie korytarze komunikacyjne i półkoliście sklepione kazamaty ze śladami siatki przeciwodpryskowej na stropie. Do rozbudowy grupy Rosjanie zatrudniali mieszkańców pobliskich wsi wraz z zaprzęgami konnymi. Było to dla nich duże obciążenie, szczególnie dotkliwe w okresie prac rolnych. Należy jednak zaznaczyć, że za roboty na rzecz wojska otrzymywali wynagrodzenie na miejscu. Składali także na piśmie przysięgę o zachowaniu tajemnicy. O skali zatrudnienia świadczą dane z początku sierpnia 1914 r., kiedy przy modernizacji Fortu IV zatrudniano ponad tysiąc robotników i 200 podwód. Zajmowali się oni przewozem materiałów budowlanych, kopaniem rowów fortecznych, zakładaniem przeszkód drutowych, wycinką lasu na dalekim przedpolu fortów (esplanadzie). Duża liczba robotników zachęciła w listopadzie 1914 r. handlowca z Henrykowa do wystąpienia z prośbą o prawo sprzedaży... gazet na Fortach IV i XVIII. Podanie wobec konieczności zachowania tajemnicy komendant twierdzy Modlin gen. Mikołaj Bobyr rozpatrzył odmownie.

Pomimo że budowa nie została ukończona, to wobec spodziewanego ataku niemieckiego grupa i jej okolice wiosną 1915 r. zostały uzbrojone i obsadzone przez liczną załogę rosyjską. I tak w forcie IV zakwaterowano 18. kompanię Nowogieorgijewskiej Artylerii Fortecznej, natomiast w Forcie XVII 20. kompanię tejże artylerii. W Górze zakwaterowano 600. Tobolską Drużynę Opołczenia (pospolitego ruszenia), liczącą ok. tysiąca ratników. W pobliskim browarze zatrzymała się 17. kompania artylerii fortecznej z sekcją fortecznego oddziału telefonicznego. Natomiast w folwarku znajdowały się stada nr 7 i 9 bydła rzeźnego i mlecznego, które tworzyły rezerwę żywnościową twierdzy. W połowie sierpnia 1915 r. twierdza Modlin została otoczona przez wojska niemieckie. Pozycje przed fortem w Janówku zajęli żołnierze ze 169. Brygady Landwery, którzy stopniowo posuwali się w kierunku umocnienia. Tuż przed kapitulacją Modlina zalegali jeszcze na przedpolu fortów, natomiast obrońcy na wieść o poddaniu się twierdzy wysadzili umocnienia w powietrze.

W 1915 r. fort XVII stał się motywem pocztówki niemieckiej wydanej przez znaną oficynę „Allgemeines Wissen” (Wiedza Powszechna) z Berlina. Jest to jednocześnie jedna z najstarszych pocztówek z terenu gminy Wieliszew. Niemiecki fotograf ukazał na niej zburzone koszary Fortu XVII w Janówku. Po porównaniu gruzowiska na pocztówce z obecnie zachowanym, łatwo można dostrzec, że część rumowiska (stropy koszar szyjowych) gdzieś zniknęła. W późniejszych latach została ponownie rozbita i posłużyła jako budulec lokalnych dróg.

Współcześnie fort w Janówku jest otoczony wianuszkiem działek i jest zarządzany przez Stowarzyszenie Miłośników Fortu XVIIb.

Źródło: Jacek Szczepański „Powiat legionowski. Przewodnik subiektywny” Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki 2011

Internet: http://www.szlak.powiat-legionowski.pl/zielony/#/zielony4_fortyjanowek/

http://www.szlak.powiat-legionowski.pl