Zespół pałacowo-parkowy

W dzielnicy Winiary we wsch. części Warki na nadpilickiej, wysokiej skarpie znajduje się zabytkowy zespół pałacowo-parkowy.

Winiary były wsią słynącą już w XIV w. z uprawianej przez dominikanów winorośli i wyrobu wina. Dużą winnicę miała tu także królowa Bona. Winiarski charakter miejsca zachował się do dzisiaj, tradycje kontynuują znane mazowieckie zakłady „Warwin”, położone przy drodze prowadzącej do pałacu.

Otoczony malowniczym parkiem pałac, nazywany Białym, wzniesiono dla podkanclerzego litewskiego Stanisława Szczuki ok. 1678. Jego projektantem był obdarzony wyjątkowym zmysłem artystycznym arch. Augustyn Wincenty Locci, sekretarz i doradca artystyczny króla Jana III Sobieskiego, budowniczy m.in. pałacu w Wilanowie oraz pałacu Sieniawskiego przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Na przestrzeni wieków majątek w Winiarach wielokrotnie zmieniał właścicieli. Przez pewien czas stanowił własność Pułaskich. Tu spędził dzieciństwo i młodość Kazimierz Pułaski, przyszły konfederat barski. Jego ojciec Józef, marszałek konfederacji i brat Franciszek swój udział w niej przypłacili życiem, a Kazimierz, posądzony o porwanie króla, musiał wyemigrować do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tam wsławił się w wielu bitwach wojny wyzwoleńczej i został mianowany generałem. Poległ w bitwie pod Savannah w 1779. W pałacu często bywał młody Tadeusz Kościuszko. Winiary odwiedził też król Poniatowski. Ostatnim właścicielem posiadłości (do 1945) był hr. Wacław Godziemba-Dąmbski. Za jego czasów w rezydencji gościło wiele znanych osobistości, m.in. Józef Piłsudski, Ignacy Paderewski, gen. Lucjan Żeligowski, gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski, gen. Stefan Rowecki-Grot, a także historyk prof. Juliusz Harbut i rektor UJ prof. Władysław Szafer oraz Józef Mehoffer. Pierwotnie pałac posiadał cechy barokowe, znacznie jednak zatarte w wyniku późniejszych XIX i XX-wiecznych przekształceń. Jego obecna forma została nadana podczas odbudowy w l. 1966-1967. Budowla składa się z dwóch murowanych z cegły i otynkowanych piętrowych pawilonów, połączonych ze sobą parterowym skrzydłem. Prawy pawilon został przekryty czterospadowym dachem, skrzydło parterowe oraz lewy pawilon dachami dwuspadowymi. Wszystkie połacie zyskały blaszane pokrycie. Na elewacji prawego pawilonu pozorny ryzalit zaakcentowany boniowaniami, proste naczółki okienne i ściana attykowa ponad gzymsem koronującym, a także opaski okienne w całym budynku.

W 1967 w wyremontowanym pałacu powstało historyczno-biograficzne Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego. Po wojnie w jego tworzeniu dużą rolę odegrali nauczyciele działający w zorganizowanym przez nich PTTK-owskim regionalnym muzeum, które funkcjonowało tu w l. 1951-1961. Ekspozycja stała pałacu pokazuje działalność Kazimierza Pułaskiego w Polsce i na ziemi amerykańskiej oraz dzieje polskiej emigracji w Ameryce Północnej. W stylowych wnętrzach wzorowanych na zamożnym dworze szlacheckim wystawione są pamiątki po Kazimierzu Pułaskim i innych wielkich Polakach, których los związał ze Stanami Zjednoczonymi: Tadeuszu Kościuszce, Julianie Niemcewiczu, Ignacym Paderewskim i Helenie Modrzejewskiej. Zgromadzono zestawy mebli, malarstwo, tkaniny, militaria, srebro, porcelanę, a także dokumenty, stare mapy i starodruki. W sieni, na jednej ze ścian wisi m.in. portret z XIX w. patrona muzeum oraz mapa Polski wykonana tuż przed rokiem 1733; w dużym salonie są zbiory poświęcone polskim losom Kazimierza Pułaskiego (wśród nich dwa autentyczne listy pułkownika z 1770 i 1772); w salonie małym zgromadzono pamiątki związane z jego pobytem na ziemi amerykańskiej (gdzie nazywa się go „ojcem amerykańskiej kawalerii”). Jest tu m.in. kopia proporca Legionu Pułaskiego oraz kopia ostatniego listu Pułaskiego z 1779. Są tu również urny z ziemią z pól bitewnych, w tym oczywiście ta z Savannah, gdzie w październiku 1779 bohater został śmiertelnie raniony. Ciekawostką jest zbiór wydawanych przez prezydentów Stanów Zjednoczonych proklamacji corocznego święta – Pulaski Day, czyli Dnia Pułaskiego; w salonie Tadeusza Kościuszki zgromadzono dosyć dużą kolekcję portretów i grafik przedstawiających słynnego Naczelnika, a na meblach wyłożono kopie amerykańskich dokumentów: nominację Kongresu Amerykańskiego dla Tadeusza Kościuszki na inżyniera w stopniu pułkownika i faksymile jednego z listów Tomasza Jeffersona do Kościuszki oraz rozkazy Kościuszki z okresu insurekcji z 1794; w salonie Juliana Ursyna Niemcewicza na uwagę zasługują trzy francuskie litografie z 1826 przedstawiające portrety: Jerzego Waszyngtona, Thomasa Jeffersona i Benjamina Franklina, a także kolekcja starych map amerykańskiego kontynentu – jedna z najciekawszych w Polsce; w saloniku Heleny Modrzejewskiej kopia jej kostiumu do roli Marii Stuart oraz kilka ciekawych i oryginalnych pamiątek po wielkiej aktorce, która w XIX w. podbiła Amerykę. Jej syn Rudolf był cenionym inżynierem budowniczym mostów w Ameryce; w salonie Ignacego Paderewskiego znajduje się jego fortepian z 1832, na którym grał będąc u szczytu sławy. Jest też wiele pamiątek przekazanych przez Polonię USA, m.in.: fotografie, listy z oryginalnymi autografami pianisty oraz bogata literatura; w bibliotece na poddaszu pałacu znajduje się zbiór starych ksiąg, dawnych map i starodruków, wśród których jest jeden z nielicznych zachowanych oryginałów Konstytucji 3 Maja z 1791 roku; w gabinecie pana domu – Józefa Pułaskiego, ojca Kazimierza zgromadzono barokowe meble, m.in. szafę na ubrania, w której prezentowana jest część kolekcji pasów kontuszowych z XVIII w. W pałacu są też dwie sale z wystawą dokumentującą historię miasta Warki, a w podziemiu budynku sala z ekspozycjami archeologicznymi. Od początku swojego istnienia Muzeum gromadzi dokumenty dotyczące historii miasta Warki i regionu; organizuje działalność naukową i wydawniczą. Upowszechnia muzykę i poezję poprzez koncerty, wieczory poezji i spotkania autorskie. Rokrocznie, w październiku obchodzony jest tu polski Dzień Kazimierza Pułaskiego. Od 2005, na początku lipca Muzeum organizuje na polanie w przypałacowym parku piknik historyczno-kulturalny Vivat Pułaski z okazji Dnia Niepodległości USA.

Pałac otacza piętnastohektarowy park krajobrazowy z 2 poł. XVIII w. (później przekształcany) położony wzdłuż wysokiej skarpy w zakolu starorzecza Pilicy. Utrzymany jest w większości w stylu angielskim, a wśród zabytkowych parków Mazowsza jest szczególnym przykładem harmonijnego powiązania środowiska płaskowzgórza z doliną rzeki. Florę i faunę Doliny Pilicy można poznać spacerując ścieżką edukacyjno-przyrodniczą. Droga biegnie przez teren starorzecza, na terenie którego usytuowano romantyczny mostek. Park ma duże walory dendrologiczne, pełno w nim starego drzewostanu. Rosną tu wiązy, modrzewie, lipy, kasztanowce, klony, jesiony, topole i kilka dębów szypułkowych. W latach 40-tych ub. stulecia część starych lip, którymi były obsadzone główne aleje, została wycięta. Do najpiękniejszych, zachowanych okazów należą cztery kilkusetletnie dęby, w tym pomnikowy okaz dębu „Pułaski” (ma 440 cm obwodu i ponad 250 lat) o rozłożystych konarach, a także stuletnie lipy, w tym lipa „Kościuszki”. Zadrzewiony obszar zamieszkują liczne gatunki ptaków (kosy, szpaki, drozdy, kwiczoły, dzięcioły, kowaliki, sikorki, pliszki i sowy). W centralnym punkcie górnego parku, przy pałacu znajduje się 5-metrowy pomnik Kazimierza Pułaskiego w rycerskim stroju, odsłonięty w 1979 roku. Za nim stoi zrekonstruowana romantyczna kolumnada (fragment altany powstałej w XIX w.) z ustawionym przed nią głazem z wyrytym napisem: „Kazimierzowi Pułaskiemu 1747/Winiary/Savannah/1779/Społeczeństwo Warki 1959”. U stóp budowli, w zboczu skarpy umieszczona jest kapliczka NMP – miejsce owiane legendą, wg której pod figurą było wejście do tunelu na zamek w Czersku. Ścieżka w górę wiedzie do okazałych kasztanowców. Od nich jedną z alej można dojść do części płn. parku górnego, gdzie stoi drewniana kapliczka przedstawiająca Chrystusa Frasobliwego (wykonana w 150-letnim jesionie, zniszczonego uderzeniem pioruna). W 2014 zakończyła się kilkuletnia rewitalizacja całego kompleksu pałacowo-parkowego, dofinansowana głównie z funduszy europejskich. Obecnie pałac-muzeum wraz z malowniczym parkiem są udostępnione do zwiedzania. Funkcje administracyjno-edukacyjne i usługowe dla zwiedzających ma przejąć nowy budynek nazwany Centrum Edukacyjno-Muzealnym, który powstaje w miejscu dawnego folwarku, tuż przy bramie wjazdowej na teren parku.

Zobacz więcej:

http://www.muzeumpulaski.pl/html/muzeum.html