Wieś Przytyk

Przytyk to historyczna miejscowość, niegdyś miasto, interesująca z kilku powodów. Miłośników literatury zaciekawi fakt, że właśnie tutaj Jan Kochanowski brał ślub z Dorotą Podlodowską. Osoby zainteresowane historią zaciekawić może religijna ewolucja Przytyku i tutejszego kościoła. Historyków i socjologów może zafrapować to, że w 1930 r. ponad 80% mieszkańców stanowili Żydzi. Znawców hodowli roślin i sztuki kulinarnej zainteresuje Przytyk jako stolica polskiej papryki. Położony nad Radomką Przytyk, jako wieś wymieniany był już w XIII w. Położony był na przecięciu ówczesnych dwóch wielkich polskich szlaków handlowych: mazowieckiego – łączącego Warszawę i Kraków oraz wielkopolskiego – pomiędzy Lublinem a Poznaniem. Takie lokalizacja sprzyjała rozwojowi – w 1463 r. Podlodowscy założyli tu miasto, uzyskując później (1484 r.) potwierdzenie lokacji. Mieli prawo do pobierania „mostowego” za przejazd mostami meandrującej tu Radomki. Stałe targi odbywały się tutaj w poniedziałki. Ta tradycja utrzymywała się przez pięćset lat. W mieście istniał też młyn na Radomce, a rozlewna rzeka sprzyjała powstawaniu stawów rybnych. Powstanie i rozwój miasta wiąże się z rodziną Podlodowskich herbu Janina. Z Dorotą Podlodowską, córką kasztelana radomskiego, zawarł związek małżeński Jan Kochanowski, poeta, dworzanin i sekretarz królewski, a także wojski sandomierski. Kochanowski znał dobrze braci panny Doroty – Grzegorza, a szczególnie Jakuba. Gdy ten ostatni, wypełniając misję zakupu koni do stajni królewskich, został zamordowany przez Turków, Kochanowski, aby uzyskać reakcję króla, udał się do Lublina (gdzie wówczas król przebywał). Niestety, wyjazd ten zakończył się śmiercią poety. Podlodowscy zostali zapisani przez Jana z Czarnolasu na stronach polskiej literatury: Grzegorz doczekał się „Epitafium”. Kilka utworów Kochanowskiego, wprost i pośrednio, odnosi się do jego żony Doroty. Prawdopodobnie to w Przytyku odbył się ich ślub w połowie 1574 r. (lub w 1575 r., bo wtedy J. Kochanowski zrzekł się probostwa zwoleńskiego). Niestety, kościół z tamtego okresu się nie zachował. Był to kościół drewniany pod wezwaniem św. Ducha i Krzyża Świętego, wybudowany w 1511 r. Natomiast parafia erygowana była w roku hołdu pruskiego – w 1525. W połowie XVI w. po przejściu Podlodowskich na kalwinizm świątynia przekształcono w zbór. Nowy drewniany kościół katolicki zaczęto budować na początku XVII w., a po jego zniszczeniu w 1799 r. powstała następna świątynia, pw. Znalezienia Krzyża Świętego. Niestety, i ten kościół uległ zniszczeniu. Obecny, pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, został postawiony w 1936 r. według projektu Stefana Szyllera (autora wielu znakomitych projektów w Warszawie, m.in. gmachu politechniki, Zachęty, bramy uniwersytetu) w stylu barokowym. Budynek kościoła został postawiony na wzniesieniu pośrodku miejscowości, dzięki czemu jego wieże widoczne są z daleka. Jest on murowany z cegły, trójnawowy, halowy. Wnętrze kościoła jest barokowo-renesansowe, wystrój stanowią m.in. polichromie Jana Henryka Rosena, autora takich prac jak wnętrze archikatedry obrządku ormiańskiego we Lwowie czy polichromii w katedrze biskupiej w Waszyngtonie. W prezbiterium możemy podziwiać fresk „Znalezienie Krzyża Świętego”, stanowiący tło ołtarza głównego, także autorstwa Rosena,”. W okresie okupacji w podziemiach kościoła znajdował się skład broni. Mimo wyraźnego rozkazu, żołnierze Wehrmachtu (w większości Austriacy) odmówili zburzenia świątyni. Przy kościele znajduje się cmentarz, na którym warto zwrócić uwagę na cztery kamienne płyty z XVI w. Jedna z nich poświęcona jest teściowi Jana Kochanowskiego – Stanisławowi Podlodowskiemu, który miał przydomek „Lupa”. W dzielnicy Piaski, na prawym brzegu Radomki, znajduje się fragment cmentarza żydowskiego. Do dziś zachowało się na nim trzydzieści macew (nagrobków), zaliczanych do wybitnych osiągnięć żydowskiej sztuki sepulkralnej ze względu na sposób ich wykonania; najstarszy nagrobek pochodzi z 1770 r. Żydzi osiedlali się w Przytyku od XVII w. W roku 1930 stanowili ponad 80% mieszkańców. Byli oni tutaj dobrze zorganizowani od wieków. Gmina żydowska – kahał – w sferze organizacji korzystała prawdopodobnie, obok regulacji żydowskich, także z rozwiązań prawa polskiego. Istniała tu synagoga i wspomniany już kirkut (cmentarz). Działał także klub sportowy Macabi. Relacje pomiędzy żydowską społecznością Przytyku a okolicznymi chłopami układały się różnie. W roku 1936 doszło do starć ulicznych, w trakcie których zginęły trzy osoby: dwie narodowości żydowskiej i jeden Polak. Rannych zaś zostało 21 osób, w tym 17 Żydów. W okresie drugiej wojny światowej Niemcy przesiedlili Żydów przytyckich do gett w Przysusze i w Szydłowcu, a następnie wywieźli do obozu zagłady w Treblince. Natomiast zabudowania zburzyli, z wyjątkiem kościoła. Przytyk znalazł się w centrum poligonu. Współczesnym symbolem Przytyku jest papryka. To tutaj w 1982 r. zaczęto po raz pierwszy w Polsce hodować paprykę. Ogromna w tym zasługa prekursora tych upraw, Antoniego Kwietniewskiego. W Przytyku, od 1999 r., w pierwszą niedzielę września, odbywają się Ogólnopolskie Targi Papryki. Mało kto wie, że większość krajowej produkcji papryki pochodzi właśnie z gminy przytyckiej i z gmin okolicznych. Warto dodać, że ze wszystkich warzyw właśnie papryka zawiera najwięcej witaminy C. O tajnikach hodowli papryki najlepiej jednak posłuchać w Przytyku. Źródła: „Encyklopedia Powszechna”, t. 21, Warszawa 1865; „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. 9, Warszawa 1888; Ferdynand Hoesick, „Jan Kochanowski: życie i dzieła”, wyd. 2, Kraków 1919; „Rocznik Diecezji Radomskiej” 2007; Piotr Gontarczyk, „Pogrom? Zajścia polsko-żydowskie w Przytyku 9 marca 1936 r.”, Pruszków 2000; „Wielka Encyklopedia PWN”, t. 22, Warszawa 2004; Dariusz Kupisz, „Dobra ziemskie Podlodowskich herbu Janina w powiecie radomskim i stężyckim w XVI i XVII wieku”, „Res Historica” 2013, nr 36; Justyna Górska-Streicher, „Tradycja Mazowsza. Powiat radomski. Przewodnik subiektywny”, Mazowiecki Instytut Kultury, Warszawa 2015 Internet: http://www.przytyk.pl; http://www.sztetl.org.pl/pl/article/przytyk/5,historia/; http://stefanszyller.pl; http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-henryk-rosen; http://www.poradnikzdrowie.pl