Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej

Muzeum Niepodległości zajmuje tylko część wielkiej powierzchniowo warszawskiej cytadeli. Mieści się w tak zwanym X Pawilonie, będącym głównym elementem Twierdzy Warszawa, wzniesionej na wzgórzu żoliborskim z rozkazu cara Mikołaja I. X Pawilon postawiony został w 1827 r., podczas gdy budowa całej twierdzy trwała w latach 1832–1836. Cytadela zajmuje teren o pow. 36 ha, a główny korpus ma powierzchnię 10,5 ha i 2,7 km w obwodzie. Podziemne schrony w koronie wału głównego, mogło pomieścić do trzech tysięcy żołnierzy. Cytadela wybudowana przez Rosjan po upadku powstania listopadowego miała stanowić zabezpieczenie garnizonu rosyjskiego „trzymającego w ryzach” Warszawę. Była ona także punktem obrony i wypadu w przypadku wojny na Zachodzie. Uzupełniające Cytadelę, mniej widoczne, ale liczne forty są ciekawym przykładem zabytkowej architektury obronnej XIX w. Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej Oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie znajduje się w części, w której znajdowało się więzienie. W świadomości mieszkańców Warszawy i Mazowsza ta część, nosząca w nomenklaturze fortecy nazwę „X Pawilonu”, zyskała jednoznacznie krwawą sławę. W Cytadeli, w której urzędowała komisja śledcza i orzekał wyroki carski sąd wojenny, przez różne lata więzionych było około 40 tysięcy osób, spośród których kilkaset stracono na stokach twierdzy, tysiące wywieziono stąd na katorgę bądź zesłanie syberyjskie. Poeta i autor wielu powieści oraz artykułów o Mazowszu, Tadeusz Chudy, w książce „Jak legenda. Opowieści z mazowieckiej ziemi” pisze: Próbuję raz jeszcze usilnie wyobrazić sobie echo ich kroków. Jak wchodzą do kuźni – celi numer 62. Jak ich zakuwają w kajdany. Jak rozkuwają. Jak to żelastwo ciągnie się, przeszkadza w chodzeniu. Uwiera. Ciąży. Jak czytają więzienny regulamin i dowiadują się jednej z tutejszych pierwszych mądrości… Kto tu się dostał, winien zapomnieć kim był, a jedynie mieć w pamięci, że jest więźniem… Zamiast echa słyszę trzask płomieni z celi, w której więziony był Lewit Toux. Torturowany – dwa tysiące pałek, co dwa dni po czterysta – głodzony, pozbawiony snu, bojąc się, by w osłabieniu, „w pomieszaniu” nie wymienić jakichś nazwisk i nowych ofiar nie stać się przyczyną – położywszy się o dwunastej w nocy, podpalił swa pryczę… I widzę płomień krwi, która 21 lipca 1905 r. zalała gwałtowną falą oczy Stefana Okrzei. Widzę setki innych bojowników. W polskiej świadomości Brama Straceń, Droga Straceń, Miejsce Straceń ma szczególnie emocjonalny wymiar. Podobnie jak w X Pawilonie cela numer 20 z zapisem: Tutaj od 18 maja 1864 r. był więziony Romuald Traugutt. Stracony 5 sierpnia 1864 r., cela numer 27, w której więziony był Stefan Okrzeja czy cela numer 21, gdzie więziony był Karol Lavittoux… Warto wspomnieć, że w czasie pierwszej wojny światowej okupanci niemieccy wykorzystywali Cytadelę do celów wojskowych, w X pawilonie usytuowali więzienie, a na stokach twierdzy przeprowadzali egzekucje. Obecnie w miejscu straceń znajduje się symboliczny cmentarz. W Muzeum Niepodległości zajmującym część X Pawilonu Cytadeli można obejrzeć stałą ekspozycję upamiętniającą bohaterów walk niepodległościowych, w tym Józefa Piłsudskiego – tutejszego więźnia, a później naczelnika niepodległej Polski. Obszernie prezentowane są historyczne zdjęcia, kopie dokumentów i ryciny. Szczególną część muzeum stanowi stała galeria obrazów Aleksandra Sochaczewskiego – malarza i zesłańca na Syberię. Jego obrazy sugestywnie ilustrują gehennę osób zesłanych na Sybir. Źródło: Tadeusz Chudy, „Jak legenda. Opowieści z mazowieckiej ziemi”, Warszawa 1984; Ryszard Rogaliński, „Zamki i twierdze w Polsce. Historia i legendy”, Warszawa 1990; Andrzej Gordon, Andrzej Świątecki, Waldemar Wandowicz, „Cudze chwalicie… Wybrane elementy geografii turystycznej Polski”, Warszawa 1994 Internet: http://muzeum-niepodleglosci.pl/category/xpawilon/